امام باقر (ع) در عصر خود گفتمان گرایش به علم و ابداع شاخه‌های علمی در تمدن اسلامی را بنیان نهاد و از مسیر منحرفی که حاکمان غاصب در پیش گرفته بودند باز داشت.

امروز ۷ ذی الحجه مصادف است با شهادت جانسوز پنجمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت، امام محمد باقر (ع) است. کنیه ایشان باقرالعلوم (ع) به معنی شکافنده علوم است، ایشان سرآمد همه بنی هاشم در علم و زهد و تقوا در زمانه خود بود و دوست و دشمن به مقام علمی و اخلاقی او گواهی می‌دادند. ایشان با موقعیت شناسی از ضعف خلفای اموی وقت، نهایت استفاده را برد و به نشر علوم و معارف الهی پرداخت و بن بست‌های علمی را گشود و زمینه را برای شکوفایی دانش در زمان امام صادق (ع) مهیا کرد. رجال و شخصیت‌های علمی آن روز، حتی بزرگان اهل تسنن و تنی چند صحابه رسول خدا که هنوز در قید حیات بودند، همه از محضر علمی ایشان استفاده می‌کردند.

به مناسبت سالروز شهادت جانسوز آن امام همام و در بررسی سیره علمی و سیاسی دوران ولایت ایشان، با حجت‌الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا استاد حوزه و دانشگاه به گفت و گو پرداختیم، مشروح گفت و گوی خبرگزاری مهر با این کارشناس در ادامه تقدیم می‌شود:

امام باقر(ع) گفتمان گرایش به علم را در تمدن اسلامی را بنیان نهاد

حجت‌الاسلام عبدالکریم پاک‌نیا، کارشناس مذهبی و استاد حوزه علمیه، در گفت و گو با مهر، در خصوص دوران امامت امام باقر (ع) بیان کرد: دوران زعامت امام باقر (ع) بر شیعیان یکی از ادوار تاریخی مهمی است که بنیان‌های فرهنگی و تمدنی اسلام با خطر انحراف شدید مواجه بود. امویان با برنامه‌ریزی برای به انحراف کشاندن آموزه‌های دینی، همراه با قتل و کشتار فجیع خاندان وحی که نمونه بارز آن واقعه بی رحمانه کربلا و سرکوب مردم مدینه و سرکوب قیام‌های آزادی خواهانه علویان و سادات و سخت گیری‌های اقتصادی، تا مرز نابودی میراث علمی و فکری اسلام نیز پیش رفتند. از این رو با همکاری عده‌ای مسلمان نما به جعل حدیث با حمایت مالی معاویه و … پرداختند؛ اما این حرکت موذیانه از دید نافذ امام پنهان نماند و آن حضرت با تأسیس دانشگاه علمی و کرسی‌های نظریه پردازی ضمن ایجاد ارتباط با پیروان فرق اسلامی، فرهنگ و تمدن اسلامی را از خطر انحراف حفظ کردند. امام زمینه را برای بسط علوم الهی و علوم قرآنی و علوم نبوت فراهم دید و در این مقطع همه علوم را ابوابی گشود و شاخه‌های فرعی جدیدی در علوم ایجاد فرمود و این همان بشارتی بود که رسول الله (ص) به اصحاب خود داده بود و این بشارت ضمن اینکه رهنمود برای شناخت راه واقعی و استمرار نبوت در امامت بود از جهتی اهمیت علمی و جایگاه بی مانند حضرت را تبیین و مهر تأییدی بر این حرکت الهی امام باقر (ع) بود. لقب باقرالعلوم در اینجا عینیت یافت و علوم الهی با درایت حضرت در ممالک اسلامی تجلی یافت.

ویژگی‌های اجتماعی، تاریخی و فرهنگی عصر امام باقر (ع)

پاک نیا تصریح کرد: دوره امامت امام باقر (ع) دوره‌ای بسیار حساس برای اسلام بود. گروه‌هایی از مکتب فکری و سیاسی امویان برخاسته بودند و گرایش‌های حدیثی، تفسیری و تاریخ نگاری داشتند که برای جهان اسلام بسیار خطرناک بودند. گروه‌های جبرگرا، داعش و القاعده نتیجه همان تفکرات است. تاریخ نگاری‌های مغرضانه و کینه توزانه فضایی برای انحراف ایجاد کرده بود. ترفند امویان این بود که ضمن به خاک و خون کشیدن شیعیان و مسلمانان راستین، به محو سنت‌های نبوی و ایجاد انحراف در برداشت از قرآن دست بزنند؛ بنابراین به تأسیس فرقه‌های انحرافی فکری و مذهبی پرداختند.

وی ضمن اشاره به بروز فرقه‌های ضاله در دوران امام باقر (ع) در خصوص نحوه مقابله امام با آنها تصریح کرد: امام باقر (ع) دراین عصر، جهادی بزرگ آغاز کرد و با همه این فرقه‌های ساختگی به مبارزه پرداخت. اساسی‌ترین حرکت و نهضت علمی دوران امام باقر مبارزه با افکار منحرف است. امام باقر (ع) تحریف و نگرش‌های متأثر از فرق ضاله را آشکار و مردود ساخت. تحریف‌هایی در خصوص معصوم نبودن انبیا، توحید و جسم قائل شدن برای خداوند، برتری بیت المقدس بر کعبه و… از انحرافات عقیدتی بود که وارد دنیای اسلام شد و امام باقر (ع) به مبارزه با آن پرداخت.

این کارشناس مذهبی بیان کرد: امامان دیگر شیعه نیز بعدها با تعابیری نظیر «لا تشبهوا بالیهود» می‌کوشیدند، تأثیر فکری و فرهنگی نامطلوب را که میان مسلمانان به وجود آمده بود، از بین ببرند. پیروان اهل بیت (ع) در مقابل این اندیشه‌های انحرافی و عوام پسند، ایستادند و از آسیب آن در امان ماندند. آنچه امروز به عنوان شبهات به اسلام از سوی جریان‌های استعماری وارد می‌شود، برگرفته از همان اسرائیلیات است اما منابع شیعه به برکت امام باقر (ع) از این انحرافات پاک است.

موج گرایش به علم و علم آموزی در دوره امام باقر (ع)

وی افزود: گفتمان سازی فرهنگی در جامعه امری مهم و بنیادین است؛ این رهبران فکری جامعه هستند که گفتمان‌های نوین ابداع نموده و فرهنگ جامعه را در مسیر این گفتمان‌ها حرکت می‌دهند؛ امام باقر (ع) در عصر خود گفتمان گرایش به علم و ابداع شاخه‌های علمی در تمدن اسلامی را بنیان نهاد و از مسیر منحرفی که حاکمان غاصب در پیش گرفته بودند باز داشت و مسیر اصیل دینی را در پیش روی جامعه نهاد و سنگری استوار در مقابل شبهات و رویش اندیشه‌های منحرف بنا نهاد.

پاک نیا خاطرنشان کرد: اصل علم آموزی در جوهره دین وجود دارد، چون فهم قرآن و دین مستلزم داشتن علم است. به همین منظور پیامبر (ص) مسلمانان را به فراگیری علم تشویق می‌کرد و آن را واجب می‌دانست. تعالیم قرآن نیز علم آموزی را مهم‌ترین وظیفه انسان می‌داند و علما را بالاترین افراد امت معرفی می‌کند. نهضت علمی که امام برپا کرد، این گونه اساس و بنیانی دارد که متصل به علوم وحیانی و نبوت است. از مهم‌ترین عناصر شکوفایی تمدن اسلامی تلاش‌های علمی و تربیت نسلی عالم برای حفظ و رونق تمدن اسلامی است. اگر تلاش علمی ائمه (ع) به ویژه امام باقر (ع) از بعد دانشی تمدن اسلامی جدا شود، قطعاً این تمدن با چالشی بزرگ مواجه می‌شود. ابعاد تأثیرگذاری علمی اهل بیت (ع) و دانش آنان در رونق و شکوفایی تمدن اسلامی بسیار مهم و قابل توجه است؛ یکی از این وجوه مهم و کارکرد مهم آن در راستای حفظ تمدن اسلامی، تربیت شاگردان، ترویج دهندگان، حافظان و میراث داران این علوم است.

نقش امام باقر (ع) در تقویت گرایش علمی جامعه

وی افزود: امام عملاً با ایجاد مدارس و کرسی‌های تدریس گفتمان علم‌گرایی را بنیان نهاد و ترویج نمود؛ گفتمان سازی در بنیان تمدن‌ها و استواری آنها مهم بوده است؛ اقدامات علمی امام باقر (ع) و امام صادق (ع) سبب پیدایش مکتبی با فرهنگی غنی شد که بعدها به مکتب جعفری شهرت یافت و عملاً در زمان امام صادق (ع) این شجره با برکت به بار نشست. این مکتب فکری که در تمام زمینه‌ها، علوم اهل بیت را به طور منظم ارائه می‌کند نتیجه بیش از نیم قرن (از سال ۹۴ ۱۴۸) تلاش‌های پیگیرانه این دو امام شیعه است.

این استاد حوزه تصریح کرد: انتخاب چنین موضعی در جامعه سیاسی آن روز، که اموی‌ها و بعد از آن عباسی‌ها برای بقای حکومت خویش هر مخالف و مخالفتی را به شدت سرکوب می‌کردند، طبعاً نمی‌توانست همراه با شرکت در اقدامات سیاسی مهم باشد، موضع اصلی امام در این برهه بیان معارف اسلام و تدوین فرهنگ دینی بود. در عین حال امام خلافت را حق خود و پدرانش می‌دانست که برخی آن را به زور غصب کرده بود. مخالفت با حکام جور و دعوت به مبارزه منفی با آنها از مواضع روشن و مشخص امام بود. با وجود چنین نگرشی امام باقر (ع) نقش مهمی در رونق علمی امت اسلام ایفا کرد تا ضمن حفظ شیعیان، فرهنگ و تمدن اسلامی را سر و سامان دهد. امام در زمانه خود یکی از معتبرترین دانشمندان جامعه شناخته می‌شد که همگان به آن اعتراف داشتند. به همین دلیل در جلسات درس امام همواره صدها نفر از مناطق مختلف قلمرو اسلامی به ویژه ایران، برای فراگیری علوم به دارالعلم امام که در مدینه مستقر بود، می‌آمدند. دانشگاه اهل بیت به گواه تاریخ بیش از ۴۰۰۰ دانشجو را تربیت کرد.

نقش امام باقر (ع) در تقویت بنیان‌های علمی اسلام

وی افزود: هرگاه بنیان‌های علمی ضعیف باشد تمام هویت و داشته‌ها در برابر سیل شبهات و انحرافات بر باد خواهد رفت و معدوم خواهد شد؛ در این دوره امام باقر (ع) به این مهم توجه نمود و بنیان‌های علمی مکتب و دین را استوار و گسترده نمود، موج علم خواهی و ترویج کرسی‌ها و تربیت شاگردان در این راستا اقدامی بی نظیر و بنایی نوین بود که پس از حضرت استمرار و دامنه آن تا به امروز حیات و استمرار دارد؛ امام باقر در دوران زندگی امام سجاد (ع) جامعه را به خوبی شناخت و با انحرافات فکری آن آشنا بود. باقرالعلوم (ع) بعد از شهادت امام زین العابدین، هدایت فکری و رهبری شیعیان را عهده دار گردید و به گفتمان علم جویی و علم گرایی پرداخت.

‌پاک نیا خاطرنشان کرد: مرحله بعدی تدابیر مهم امام (ع) بنیان گذاری علوم اسلامی و مقابله با انحرافات امویان بود. اگر اقدامات امام نبود، انحرافات فکری و فرهنگی که توسط امویان به وجود آمده بود، هسته اصلی دین را هدف قرار داده بود و خطر آن امت اسلام را از مسیر اصلی خارج می‌کرد. امام (ع) دراین شرایط وارد میدان شد. با عموم مردم، دانشمندان و نخبگان ارتباط برقرار کرد. کرسی‌های آزاد نظریه پردازی با نخبگان را برپا کرد تا اصل دین را از سقوط حتمی نجات دهد. امام باقر (ع) به علم معنا داد. باقرالعلوم (ع) به معنای واقعی شکافنده علوم بود.