سید محمدمهدی جعفری گفت: مساله ای که باعث خشونت می‌شود قائل نشدن نقش برای خدا در همه شئون زندگی است، متأسفانه گاهی اوقات انسان خودش را در جایگاه خدا می‌بیند و درباره همه قضاوت می‌کند.

عصبانیّت به معنای خشمگین و غضبناک بودن، حالت و کیفیت خاصی است که بر فرد عارض می‌شود و شخص تعادل قوای ارادی و تسلط خود را بر اثر ناراحتی و خشم از دست می‌دهد.در منابع دینی و اخلاق اسلامی، بحث عصبانیت تحت عنوان «غضب» و «غیظ» مطرح بوده و از شاخه‌های مبحث رذائل و «نبایدهای اخلاقی» می‌باشد. حضرت امام خمینی (ره) می‌فرماید: غضب یک حرکت و حالت نفسانی است که به واسطه آن جوشش و غلیان در خون قلب، برای انتقام حادث می‌شود. بنابراین وقتی این حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کرده و شریان‌ها و دماغ از یک دود تاریک مضطربی پُر می‌گردد که به واسطه آن عقل منحرف شده و از ادراک و رویّه باز خواهد ماند.

در قرآن شریف و منابع روایی، بحث غیظ و غضب، تحت عناوین مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن کریم در مورد غیظ و غضب کفّار نسبت به اهل ایمان می‌فرماید: «وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ». امّا هنگامی که تنها می‌شوند از شدّت خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان می‌گزند! بگو: با همین خشمی که دارید بمیرید!. در مورد اصل خشم و غضب، پیامدها و پیشگیری و درمان آن، روایات بسیاری وارد شده است. برای نمونه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «اجتَنِبِ الغضب». از خشم بپرهیزید.

همچنین قرآن مجید در آیات زیادی به پیشگیری و درمان عصبانیت و خشم شدید، تشویق کرده و می‌فرماید: «الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ..».همان‌ها که در توانگری و تنگدستی، انفاق می‌کنند؛ و خشم خود را فرو می‌برند. بیشتر آیات و روایات در راستای عصبانیت، غیظ و غضب، قبل از آن که نحوۀ درمان را بازگو کنند، جنبة پیشگیری را بیان نموده اند. دین اسلام در صدد است انسان‌ها به هیچ وجه دچار خشم و غضب نشوند؛ به همین جهت قرآن شریف در آیه ۸۴ سوره یوسف و آیه ۳۷ سوره شوری، مسلمانان را در مورد فرو بردن خشم و پیشگیری از آن تشویق می‌کند.

بر همین اساس بر آن شدیم تا به بررسی علل خشم در جامعه و راه‌های درمان آن از منظر آیات بپردازیم و برای این منظور با سید محمد مهدی جعفری مترجم و شارح کتاب شریف نهج‌البلاغه به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:

دکتر سید محمد مهدی جعفری در گفتگو با مهر گفت بسترهای خشونت که مقصود همان خشونت‌های اجتماعی است از چند طریق فراهم می‌شود یکی از آنها، برداشت نادرست از کفر، شرک، نفاق و… است. در بسیاری از مواقع افراد خود را به جای خدا می‌گذارند و درباره همه چیز حکم می‌کنند زیرا نظر خود را نظر قطعی و اصلی می‌دانند و می‌خواهند همه افراد را کافر، بدکار، فاسق و منافق بدانند و خود از آنان انتقام بگیرند و آنان را به جزای عملشان برسانند.

وی ادامه داد: این در حالی است که خداوند متعال در سوره غاشیه بعد از آنکه مسائل مختلفی را درباره خلقت موجودات، بلندای آسمان و ثبوت کوه و زمین بیان می‌کند خطاب به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکِّرٌ پس تذکر ده که تو فقط تذکر دهنده‌ای؛ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ تو بر آنان مسلط نیستی که به قبول ایمان مجبورشان کنی؛ در این آیه خداوند متعال تاکید می‌کند که چنین صفتی به هیچ عنوان در وجود پیامبر اکرم (ص) نیست. همچنین در ادامه می‌فرمایند إِلَّا مَنْ تَوَلَّیٰ وَکَفَرَ ولی کسی که به دنبال تذکر پی در پی روی گردانید و کفر ورزید؛ مراد از روی گردانیدن در این آیه آن است که پیامبر اکرم (ص) حقیقتی را بیان کنند و راه روشن را نشان دهند سپس کسی بیاید و با چشم‌پوشی از این حقایق به آن پشت کند در حالی که به آن حقیقت یقین دارد و آن را درک کرده است. کفر چیزی جدای از جهل است زیرا کفر به معنای نادیده گرفتن حقیقتی است که انسان به خوبی آن را می‌شناسد و می‌داند اما آن را به هر دلیلی و یا منافعی که اقتضا می‌کند نادیده بگیرد در حالی که جهل چنین نیست.

جعفری افزود: فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الْأَکْبَرَ پس خدا او را به عذاب بزرگ‌تر عذاب خواهد کرد؛ بنابراین کسانی که کفر ورزیدند و پشت کردند نتیجه‌اش این می‌شود که خداوند آنان را گرفتار عذابی بزرگ‌تر می‌کند. دلیل این بزرگ بودن عذاب آن است کسانی که از روی نادانی کار ناشایستی انجام می‌دهند و بعد پیشمان شده و توبه می‌کنند و به فرض توبه هم نکنند عذابی به آنان نازل می‌شود اما کسانی که از روی دانایی و بینایی متوجه حقیقت شدند و باز هم به آن پشت می‌کنند و نسبت به آن کفر ورزیدند خداوند به آنان عذاب بزرگ‌تری اعمال می‌کند.

این پژوهشگر نهج البلاغه در ادامه گفت: پروردگار در این آیه مساله را کاملاً روشن کرده است و می‌فرماید إِنَّ إِلَیْنَا إِیَابَهُمْ قطعاً بازگشت آنان به سوی ماست؛ پروردگار در این آیه با تاکید به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید نه می‌توانی ایمان را در دل افراد وارد کنی و نه زمانی که ایمان نیاوردن و کفر ورزیدن می‌توانی کاری برایشان انجام دهی؛ آنها آمدنشان به سوی ما است و بدون شک و بدون تردید بدان که رسیدگی به حساب آنان بر عهده ما است. بر این اساس پیامبر تنها و تنها یادآوری کننده بودند و عذاب و رسیدگی به اعمال انسان‌ها در روز قیامت با خداوند متعال است. بنابراین یکی از بسترها و عوامل خشونتی که در اجتماع کنونی جریان دارد مربوط به برداشت‌های نادرست از آیات الهی است.

سید محمدمهدی جعفری ادامه داد: دومین بستر آن است که برخی می‌خواهند در همه مسائل خودشان انتقام بگیرند برای مثال اگر شخصی کار نادرستی انجام داد دیگری از او انتقام بگیرد در حالی که پروردگار به پیامبرش می‌فرماید فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ…؛ دلیل و رحمتی که از جانب خداوند شامل تو شده نسبت به کسانی که در جنگ احد از فرمان فرماندهی سرپیچی کردند و باعث آن شکست بسیار بسیار سنگین و ناگوار شدند و عده زیادی از مسلمانان کشته شدند و شکست خوردید نسبت به آنها نرمش نشان دادی، وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ اگر تو فردی خشن و سنگدل بودی این افراد از گرد تو پراکنده می‌شدند و تو را به حال خود می‌گذاشتند بنابراین تو نیامده ای که کشور گشایی کنی، نیامده ای که بر اجسام و اجساد انسان‌ها حکومت کنی، تو آمده‌ای که انسان بسازی و آمده‌ای که قلب‌ها را تسخیر کنی تا آنها را از سطح حیوانی بالا برده و به سطح انسانی برسانی. فَاعْفُ عَنْهُمْ در نتیجه از آنان درگذر به خاطر همه بدی‌هایی که در حق تو کردند وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ چون نافرمانی از پیامبر نافرمانی از خداوند متعال است از خدا برای آنان طلب آمرزش کن از خدا بخواه که آنها را بیامرزد.وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ با همین افراد که در جنگ کاری را بر عهده آنان گذاشتی و آن کار بسیار مهمی بود و آنان آن نقطه حساس را رها کردند باز در این زمینه مشاوره کن فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ تصمیماتی که در نتیجه مشورت کردن با اکثریت کسب می‌شود نزد خود نگو که از جانب خدا به من وحی می‌رسد و مرا از لغزش و انحراف باز می‌دارد پس این افراد که ممکن است اشتباه کنند نظرشان در مشورت درست نخواهد بود! خیر. در اینجا امر می‌شود نتیجه و تصمیمی که بر اساس مشورت به دست آمده با توکل به خدا انجام شود چرا انجام این فعل از راه صحیح صورت گرفته و قطعاً خداوند انسان را در انجام آن یاری می‌کند.

این مترجم و شارح کتاب شریف نهج‌البلاغه در ادامه گفت: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ؛ کار کسانی که بعد از اندیشیدن و مشورت کردن و پیمودن راه‌های درست حتی اگر یک کار اشتباه هم در کارشان باشد خداوند آن اشتباه را برطرف می‌کند بنابراین در جامعه‌ای که تک صدایی هست، در جامعه‌ای که استبداد رأی وجود دارد؛ خشونت نیز به دنبال آن می‌آید. چون هر کسی خودش می‌خواهد انتقام بگیرد اما خداوند می‌فرماید راه از بین بردن این خشونت آن است که همه با رحمت و مهربانی و مودت و همدلی با یکدیگر رفتار کنند و نسبت به هم نرم باشند، از خشونت و سنگدلی بپرهیزند و عفو، استغفار و مشاوره را جانشین آن قرار دهند.

جعفری افزود: سومین عاملی که باعث خشونت می‌شود تعصب در زمینه‌های مختلف اعم از اعتقادی، مذهبی، قومیتی، ملیتی و… است. وقتی انسان بر روی یک مسئله‌ای تعصب دارد و می‌گوید تنها من درست می‌گویم در این هنگام جنگ و ستیز رخ می‌دهد. انسان زمانی که اسیر تعصبات شد و بر عقیده، افکار و باور خود تعصب ورزید و تکیه کرد هر کسی که باشد به جنگ با دیگری می‌پردازد راه نجات از این بحران تسامح و مدارا و آسان‌گیری است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند پروردگار درباره مدارا با مردم آنچنان به من فرمان داد که در انجام واجبات فرمان داده بود؛ بنابراین مدارا با دیگران همانند نماز از واجبات است.

جعفری در ادامه گفت: چهارمین مساله که باعث خشونت می‌شود قائل نشدن نقش برای خدا در همه شئون زندگی است. متأسفانه گاهی اوقات انسان خودش را در جایگاه خدا می‌بیند و درباره همه قضاوت کرده و آنان را محکوم می‌کند، در این مواقع افرا جنبه‌های منفی دیگران را در نظر می‌گیرند و از جنبه‌های مثبت افراد غفلت می‌کنند و این باعث می‌شود که نسبت به همه با خشونت رفتار کنند نتیجه این توجه نکردن به نکات مثبت آن است که برای خداوند هیچ نقشی قائل نمی‌شوند و دین اسلام را که دین آسانی است را نمی‌بینیم. یکی از دلایل به وجود آمدن داعش همین امر است.

سید محمدمهدی جعفری در پایان گفت: اگر همه افراد جامعه قرآن و اسلام را از جانب خداوند بدانند، با همه وجود قبول داشته باشند که احکام شرعی از سوی خداوند وضع شده است و رفتارهای فردی و اجتماعی خود را باید بر اساس آن تنظیم کنند، در این صورت جامعه‌ای خواهیم داشت که در افراد آن برادرانه و مسالمت‌آمیز در کنار هم زندگی می‌کنند و دیگر جایی برای خشونت باقی نمی‌ماند.