«مکتبی که ما به آن باور داریم، غیرممکن‌ها را ممکن می‌کند»، «من وقتی خود را با امام حسین(ع) مقایسه می‌کنم، می‌بینم هنوز کاری نکردم و باید بیشتر از این‌ها ایثار کنم» این‌ها جملاتی است که سعیدرضا عاملی در گفت‌وگو با فارس درباره شخصیت شیخ زکزاکی مطرح کرده است.

 

خبرگزاری فارس: 19 مهرماه 1402، شیخ ابراهیم زکزاکی رهبر نهضت اسلامی نیجریه برای نخستین بار پس از تحمل سال‌ها اسارت و شکنجه در نیجریه به جمهوری اسلامی ایران سفر کرد.

شیخ ابراهیم یعقوب زکزاکی رهبر شیعیان نیجریه، با تأثیر از انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی(ره)، به مذهب شیعه مشرف شد و با تأسیس جنبش اسلامی نیجریه، ۳۰۰ مدرسه اسلامی در نیجریه و کشورهای همسایه آن تأسیس کرد. تعداد پیروان اهل بیت(ع) در نیجریه، با تلاش‌های وی به میلیون‌ها تَن رسیده است.

زکزاکی، در جریان حمله نیروهای ارتش نیجریه به حسینیه بقیة الله(عج) در شهر زاریا در سال ۱۳۹۴ بازداشت و زندانی شد. در این حمله حدود ۲ هزار نفر از شیعیان نیجریه که سه نفر از آنها فرزندان شیخ زکزاکی بودند، به شهادت رسیدند. او و همسرش پس از شش سال حصر خانگی و زندان در ۶ مرداد ۱۴۰۰ از تمام موارد اتهامی تبرئه و آزاد شدند.

هنوز برای مردم ابعاد و ویژگی‌های شخصیتی وی به صورت دقیق تبیین نشده است و این سوال در ذهن‌ها باقیست که یک فرد به تنهایی در قلب قاره افریقا چگونه توانسته است تا 25 میلیون نفر از مردم کشورش را مسلمان و شیعه کند. در این‌باره با سعیدرضا عاملی‌رنانی، رئیس دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن در ادامه از نظرتان می‌گذرد.

فارس: به حضور آیت‌الله شیخ ابراهیم زکزاکی در ایران بپردازیم؛ همزمانی این حضور با اتفاقات غزه منجر به طرح تحلیل‌های گوناگون شده است! آیا این همزمانی معنای خاصی دارد؟

عاملی: حضور آقای زکزاکی در این برهه از زمان در ایران یک تقدیر الهی بود، ایشان مدتی به دنبال سفر به ایران برای آغاز روند درمانی خود بود اما از حضورشان جلوگیری به عمل می‌آمد که اخیراً این امکان فراهم شد. اتفاقاً حضورشان را باید به فال نیک گرفت؛ آقای زکزاکی دغدغه بسیاری در خصوص آزادی قدس شریف داشت، یکی از مکان‌هایی هم که راهپیمایی روز قدس در آنجا خیلی پررنگ برگزار می‌شد کشور نیجریه بود که البته متأسفانه برخی در این راهپیمایی به شهادت می‌رسیدند.

تبرئه شدن آقای زکزاکی در دادگاه نیجریه یکی از دلایل حضور ایشان در ایران است؛ دادگاه نیجریه تمام اتهاماتی که به آقای زکزاکی وارد شده بود را رد کرد و حکم به برائت ایشان داد و به لحاظ حقوقی ایشان از محکومیت خارج شد؛ البته دولت نیجریه باید پاسخگو باشد که به چه علت وقتی اتهامات شیخ زکزاکی در دادگاه ثابت نشده، ایشان را 6 سال در سخت‌ترین شرایط زندانی کرد.

فارس: در رابطه با شخصیت آیت‌الله زکزاکی بفرمایید، ایشان چه ابعاد شخصیتی داشتند که توانستند این تحول را در نیجریه رقم بزنند؟

عاملی: شیخ زکزاکی چهره بی‌نظیر تاریخ معاصر ما است؛ پدر و مادر وی انسان‌های پاک، مؤمن، اهل ذکر و دعا و خود ایشان نیز انسان متعبدی بود و در دوران دانشجویی خود گرایشات عدالت‌خواهی داشت؛ اما به قول خودشان آن تحولی که درونشان ایجاد شد پس از حضورش در ایران در زمان اولین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی رقم خورد. وقتی به ایران آمد و با امام، عظمت امام و کاری که ایشان کرده بودند آشنا شد، تحت تأثیر قرار گرفت و پس از بازگشت به نیجریه در دانشگاه «احمدو بلو» در شهر شیعه‌نشین «زاریا» با حضور جمعیت کثیری از دانشجویان در رابطه با مبارزات امام خمینی(ره)، مبارزه با کفر و دستگاه ظالم، لزوم تغییر قانون اساسی نیجریه و استقرار نظام اسلامی به سخنرانی پرداخت، سخنرانی بسیار قدرتمند و تاریخی که به «بیانیه فونتوآ»«Funua Declaration» معروف شد و برخی از آن به عنوان نقطه عطف و تولد نهضت اسلامی در نیجریه یاد می‌کنند.

در واقع ایشان معتقد بود اصلاحات در نیجریه کافی نیست و باید تحولی بزرگ در این کشور رخ دهد تا بتوان نظامات جدیدی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی در نیجریه برقرار کرد؛ پس از این سخنرانی مدتی زندانی می‌شود و بعد از آن علی‌رغم دستگیری‌های مجدد و آزارها و انواع تطمیع‌ها و وعده‌ها که بر سر راه او قرار می‌گیرد اما هرگز از مسیری که انتخاب کرده، عقب‌نشینی نمی‌کند.
وقتی با ایشان نیز صحبت می‌کنیم؛ بسیار متواضعانه و به صراحت می‌گوید که «وقتی اسم من را می‌آورند و تعریفی می‌کنند، خجالت می‌کشم که راجع به من به این شکل صحبت می‌شود؛ من اگر چیزی دارم، از امام و تأثیر شخصیت امام بر وجودم است»؛ در واقع این صحبت‌ها از سر فروتنی و تواضع بیان شده و البته ایشان نیز گفته که تا «سال‌ها مشغول این بودم که نهضت امام را در درون خود عمیق و به درستی آن را فهم کنم.»

شیخ زکزاکی روابط عمیقی با پیروان خود دارد

یکی از ویژگی‌های مثال‌زدنی شیخ، رابطه ایشان با مردم است؛ شیخ رابطه عمیقی با آن‌ها دارد؛ ایشان جدولی تنظیم کرده و با پیروان خود موارد آن را اجرایی می‌کرد؛ به عنوان مثال مطابق با جدول، روزهای دوشنبه و پنجشنبه را روزه می‌گرفتند؛ چند ساعت قبل از نماز صبح مشغول عبادت می‌شدند؛ ملزم به علم‌آموزی بودند؛ باید از حوادث بوجود آمده در جهان به خصوص جهان اسلام آگاه بوده و نسبت به آن‌ها موضع داشته باشند و مواردی از این دست.

شیخ اعتقاد دارد که «ملاک کار برای خدا این است که توقع موفقیت زودهنگام و تمجید شدن نداشته باشیم»؛ در جای دیگری می‌گویند که یکی از وجوه انقلابی بودن تحمل شکست خوردن است؛ گرچه در نهایت موفقیت کسب می‌شود اما نباید انتظار موفیقت زودهنگام را داشت؛ ایشان دریافت که تغییر هنجارهای حاکم به سادگی رخ نمی‌دهد و پرهزینه و زمان‌بر نیز هست. در واقع این تفکر همان تفکر امام خمینی(ره) است که فرموده بودند: «ما مأمور به انجام وظیفه هستیم و مأمور به نتیجه نیستیم». شیخ زکزاکی تک تکه دیدگاه‌های امام خمینی(ره) را در نهضت خود پیاده‌سازی کرد.

ویژگی دیگر آقای زکزاکی این است که در عین انقلابی بودن، بسیار انسان صلح‌طلبی است؛ در مسیر نهضت خود به هیچ‌وجه قائل به جنگ مسلحانه و استفاده از سلاح نظامی نیست و حتی خطاب به نظام نیجریه گفته‌اند که «شما ما را قتل عام می‌کنید، اما ما دست به اسلحه نمی‌بریم» و تاکنون نیز واقعاً دست به اسلحه نبرده‌اند.

روابط برادرانه‌ شیخ زکزاکی با اهل سنت

از طرفی چون شیخ زکزاکی همیشه به وحدت اسلامی اعتقاد داشت، روابط بسیار برادرانه‌ای را با دوستان اهل سنت برقرار کرده‌ و برای سازگاری میان شیعه و سنی تلاش داشته‌ است؛ این نوع نگاه شیخ منجر به آن شد حتی کسانی که در نیجریه به مکتب اهل بیت(ع) گرویدند، اسامی قبلی‌شان را حفظ کنند؛ سبک اخلاقی شیخ باعث شد تا طرفداران مختلفی پیدا کرده و اعتماد مردم به ایشان جلب شود.

فارس: با وجود فشارهای نظام نیجریه بر شیخ زکزاکی و گذاشتن موانع بر سر راه وی برای فعالیت‌های تبلیغی و معنوی، شیخ چگونه توانست مسیر نهضت اسلامی در نیجریه را ادامه داد؟

عاملی: از شیخ زکزاکی پرسیدند شما چگونه این مسیر ناهموار نهضت را طی و جمعیت قابل توجهی را در این مسیر همراه با خود کردید که شیخ در پاسخ گفت: «مکتبی که ما به آن باور داریم، غیرممکن‌ها را ممکن می‌کند». این نگاه در واقع یک الگوست. نگاه واقع‌بینانه این است که برای انجام فعالیتی باید امکانات، تجهیزات و زیرساخت‌های لازم فراهم شود ولی ایشان اعتقاد داشت با وجود تمام محدودیت‌ها، می‌توان مسائل غیرممکن را ممکن کرد و معتقد بود این نگاه باید در سطح جهانی توسعه پیدا کند.

6 فرزند از 9 فرزند شیخ زکزاکی در مسیر نهضت اسلامی نیجریه به شهادت رسیدند
ویژگی دیگری که باعث شد شیخ در مسیر نهضت اسلامی به پیش رود، مسئله ایثارهای وی است؛ 6 فرزند از 9 فرزند ایشان که هرکدامشان بسیار افراد با استعداد و باهوشی بودند در مسیر نهضت اسلامی به شهادت رسیدند که یک وقتی ایشان گفت: «من وقتی خود را با امام حسین(ع) مقایسه می‌کنم، می‌بینم هنوز کاری نکردم و باید بیشتر از این‌ها ایثار کنم» لذا ایشان مرزی برای ایثار و فداکاری قائل نیست و قطعاً خود نیز آماده جان‌فشانی در این مسیر الهی است.

نکته برجسته دیگر در خصوص شیخ، «عقلانیت انقلابی» وی است؛ ایشان شخصیتی نیست که بدون برنامه وارد میدان شود؛ کاملاً برنامه‌ریزی و فکر شده و با یک نگاه راهبردی نسبت به مسائل به میدان فکر و عمل ورود پیدا می‌کند؛ وقتی شاگردانش را با یک برنامه معرفیتی جلو می‌برد یعنی تفکری برای اصلاح و تغییر دارد.

فارس: گفتید که آقای زکزاکی در فرایند نهضت اسلامی توقع پیروزی زودهنگام را نداشت و از طرف دیگر معتقد بود غیرممکن‌ها را می‌توان ممکن کرد، «توقع شکست داشتن» و «کاری را غیرممکن ندانستن» چطور با هم جمع می‌شوند؟

عاملی: خدای متعال در قران می‌فرمانید که «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا...»؛ «به یقین کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند که نترسید و غمگین نباشید...» آقای زکزاکی از مسیر استقامت، غیرممکن‌ها را ممکن کرد و حتماً یک فرد باید بتواند به هدف راهبردی خود دست پیدا کند؛ اما اگر توقعش این باشد که با اولین تلاش موفق شود، خب ممکن است با شکست مواجه شود؛ شیخ زکزاکی در صحبت‌های خود در تهران نیز گفت که انقلاب اسلامی ایران هم‌اکنون در موقعیت فعلی نیازمند استقامت و انسجام سراسری است.

در واقع ما در موقعیت فعلی نیاز به استقامت داریم؛ رهبر معظم انقلاب نیز فرمودند یکی از مراحل 5گانه تمدن نوین اسلامی، استقرار جامعه اسلامی است که ما همچنان نمی‌توانیم ادعا کنیم این اتفاق رخ داده؛ تلاش‌هایی برای استقرار عدالت در جامعه داشته‌ایم اما هنوز نتوانستیم یک نظام فراگیر مبتنی بر عدالت را مستقر کنیم؛ در تمدن نوین اسلامی که آن را نشانه‌گذاری کردیم، امنیت فراگیر، عدالت فراگیر، نعمات مادی فراگیر و مسائل دیگری نیز مطرح است و کینه‌توزی در این عصر از بین می‌رود.

افکار عمومی جهان اگر به درستی با اهداف جمهوری اسلامی ایران آشنا شود بسیاری از هراس‌ها در خصوص این کشور رفع می‌شود؛ جمهوری اسلامی ایران در افق نگاه خود یک جهان بدون جنگ را دنبال می‌کند، یک جهان پر از آرامش و آسایش برای همگان و همه اقشار، پیروان و ادیان مختلف الهی؛ در این جهان، جایی برای خشونت نیست؛ وضعیت خشونت‌بار فعلی که در جهان ایجاد شده، حاصل فعالیت بنگاه‌های تجارت جنگ و اسلحه است، برای سهامداران بزرگ کارخانجات اسلحه‌سازی دنیا مطلوب است که جنگ در جهان جریان داشته باشد تا بتوانند سلاح‌های خود را بفروشند.

جمهوری اسلامی ایران به دنبال روزگاری است که بتواند تمدن نوین اسلامی را محقق کند که این مسأله با صبر و مقاومت ممکن خواهد شد؛ شیخ زکزاکی نیز با استقاومت و صبر خود، غیرممکن‌ها را ممکن کرد.

مقاومت و صبر در فلسطین نیز باعث شد که مسیر پرتاب سنگ به مسیر پرتاب موشک تبدیل شود، مقاومت باعث شد که رزمندگان فلسطینی کارآمدتر و بهینه‌تر به پیش روند. برخی فکر می‌کنند که علت قدرت یافتن مردم فلسطین، صرفاً به دلیل قدرت نظامی شکل گرفته در آنجا است، در صورتی که علت قوی شدن پنجه فلسطینیان مجهز شدنشان به راهبرد «قدرت درون‌زا» است که این راهبرد متأثر از نگاه امام خمینی(ره) مبنی بر اتکای به قدرت خود است، فلسطینیان امروز به سطحی از توانمندی رسیده‌اند که احتیاجی به دیگران برای دفاع از حقوق خود ندارند.

البته کشورهای اسلامی در قضیه فلسطین هر یک دارای مسؤولیت هستند؛ امروز کشورهای مختلفی به رژیم غاصب صهیونیستی کمک می‌کنند، آمریکا در روز روشن به منطقه ناو جنگی می‌فرستد، بعد به ایران نگاه می‌کند که در ماجرای فلسطین دخالت داشته یا نه! خب اگر آن‌ها بحث عدم مداخله دیگران در جنگ فلسطین با رژیم صهیونیستی را مطرح می‌کنند، خودشان نباید در میدان نبرد حاضر شوند.
یک موقع، مداخله در حد فروش سلاح به طرف‌های درگیری است، یک موقع نیز صرفاً بحث فروش سلاح مطرح نیست بلکه حضور مستقیم در منطقه و خطرآفرینی برای دیگران مطرح است؛ این یک استاندارد دوگانه است که دنیا مرتب با آن مواجه می‌شود.

فارس: در رابطه با همسر آیت‌الله زکزاکی، خانم زینت ابراهیم گفته شده که ایشان نیز مانند شیخ، شخصیتی بسیار انقلابی و نهضتی دارند، در خصوص ابعاد شخصیتی ایشان نیز توضیح دهید.

عاملی: نه تنها شیخ زکزاکی، بلکه همسر ایشان نیز انقلابی، مجاهد فی‌سبیل‌الله و به تمام معنا وقف شده برای اسلام و انقلاب هستند. همسر شیخ زکزاکی، سرکار خانم زینب ابراهیم 9 فرزند به دنیا آورد؛ این خیلی قدرت است که 6 فرزند از 9 فرزند آن‌ها به شهادت برسد اما گِله‌ای از این بابت نداشته باشند؛ خانم زینت ابراهیم، احترام و ارادت خاصی برای شیخ زکزاکی قائل و به شیخ بسیار وفادار است، ایشان همانند شیخ زکزاکی آزار و اذیت دید و به زندان افتاد؛ در برهه‌ای از زمان که همسر شیخ زکزاکی و خود شیخ در زندان بودند، وقتی قصد آزادی همسر شیخ را داشتند، ایشان از زندان خارج نمی‌شود و اظهار می‌کند که «فقط با همسرم از زندان بیرون می‌روم».

خانم زینت ابراهیم برای مقابله با تحریفاتی که در خصوص نهضت اسلامی نیجریه و نوع اقدامات شیخ زکزاکی انجام می‌شد، کتابی نیز با عنوان «من زینت ابراهیم هستم» را به رشته تحریر درآورد.

فارس: در رابطه با دکتری افتخاری شیخ زکزاکی هم توضیح بفرمائید که چگونه ایشان این مدرک را دریافت کرد.

عاملی: دانشگاه تهران از ابتدای تأسیس خود در سال 1313 شمسی، از سال 1316 تاکنون تعداد 69 عدد دکتری افتخاری به افراد مختلفی اعطا کرده که 62 عدد از آن‌ها مربوط به زمان قبل از انقلاب اسلامی و مابقی مربوط به بعد از انقلاب است که بیشتر مدارک اعطایی در رشته‌های ادبیات، علوم‌سیاسی و اقتصادی بوده؛ اولین مدرک دکتری افتخاری را نیز دانشگاه آکسفورد در سال 1470 میلادی به یک فرد تأثیرگذار فرهنگی-اجتماعی اعطا کرد و این مدرک لزوماً نه فقط به افرادی که از لحاظ علمی به مرتبه‌ای رسیده‌اند بلکه به افرادی که یک اتفاق فرهنگی-اجتماعی ارزشمندی را رقم زده باشند نیز اعطا می‌شود

آقای زکزاکی نیز لیسانس علوم اقتصادی داشته، استاد دانشگاه بوده و تحصیلات فاخر دینی نیز دارند، در کنار این موارد در بحث فعالیت‌های اجتماعی-فرهنگی بیش از 300 مدرسه در نیجریه و نقاط گوناگون برای تعلیم و تربیت تأسیس کرده و در کنار آنکه یک شخصیت علمی به تمام معنا است یک شخصیت تراز فرهنگی نیز می‌باشد؛ مرحومه علامه می‌فرماید که اگر کسی یک نفس را هدایت کند، در واقع یک ملت و امتی را هدایت کرده است؛ خب انسانی که توانسته در امر هدایت تعداد زیادی از افراد را مطابق با فرهنگ، آداب و اخلاق اسلامی تربیت کند، یک کار با عظمت و بزرگی کرده است.

برهمین اساس مقرر شد مدرک دکتری افتخاری توسط دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران به آقای زکزاکی اعطا شود؛ کمیته‌ای با حضور افراد برجسته حقیقی و حقوقی برجسته تشکیل و 7 عنوان دکتری پیشنهاد شد که در نهایت با نظر تمام اعضای شرکت‌کننده تصمیم بر اعطای دکتری افتخاری با عنوان «دکتری افتخاری مطالعات جهان، صلح و حل منازعه» به شیخ زکزاکی گرفته شد.

من فکر می‌کنم این دکتری افتخاری، یکی از فاخرترین دکتری‌های افتخاری است که دانشگاه تهران تاکنون به فردی اعطا کرده و باید افتخار کرد که این دکتری به شخصیتی مثل آقای زکزاکی اعطا شد؛ البته آقای زکزاکی در ابتدا این پیشنهاد را نپذیرفت اما به ایشان گفته شد که نسل فعلی نیاز به یک الگو دارد؛ اگر یک روز فرزندان شما را شهید می‌کنند، یک روز آزار و اذیت به شما وارد می‌کنند و بحث زندان مطرح می‌شود، اگر همه دنیا جمع شوند که شما را ذلیل کنند اما عزت دست خداست و خدا هم به این مرد عزت داد، لذا ماجرای دکتری افتخاری مسأله‌ای سطحی نبود.