داستان فطرس از شهرت زیادی برخوردار است و کتاب‌های دعا مانند مفاتیح الجنان در دعای روز سوم شعبان از وی یاد کرده اند.

 

فطرس ملک که یکی از فرشتگان الهی است، روایات متعددی با محوریت او درباره جریان بخششش وجود دارد، که مضمون و محتوای آن ها یک سان است.فُطْرُس، فرشته ای رانده‌شده از درگاه الهی است که بنا بر نقل روایات ، به هنگام ولادت امام حسین(ع) بال و پر خود را به قنداقه ایشان مالید و مورد بخشش خداوند قرار گرفت. از وی با القاب «عَتیقُ الحُسَین» و «صَلصائیل» نیز یاد شده‌است.

شرح داستان
شیخ صدوق در کتاب امالی در حدیثی از امام صادق(ع) نقل می‌کند: فُطرُس، یکی از فرشتگان حامل عرش در انجام وظیفه‌اش سُستی کرد، بال‌هایش شکسته و به جزیره‌ای در زمین تبعید شد.

وی ۷۰۰ سال به عبادت خدا مشغول بود تا امام حسین(ع) به دنیا آمد. جبرئیل با هفتاد هزار فرشته جهت تبریک این میلاد به زمین نازل شدند، وقتی از کنار فطرس گذشتند او از علت نزول آنان جویا شد و از آنان خواست تا وی را با خود ببرند. جبرئیل نزد پیامبر (ص) برای وی میانجیگری کرد. با پیشنهاد پیامبر(ص)، فطرس خود را به قنداقه امام حسین(ع) مالید و خداوند بال‌هایش را بهبود بخشیده و او را به جایگاه اولیه‌اش بازگرداند.

فطرس پس از بهبودی و عروج به آسمان به رسول خدا خبر از شهادت فرزندش حسین داده و می‌گوید به جبران این شفاعت، زیارت هر زائر و سلام و صلوات هر سلام دهنده‌ای را به امام حسین(ع) برساند.(۱)

سایر نام‌ها

عتیق الحسین

در برخی روایات از فطرس به نام «عَتیقُ الحسین» یعنی آزاد شده حسین یاد شده است.(۲) گویا این لقب را خودش گذاشته است زیرا در دعایی می‌گوید:

«مَنْ مِثْلی وَ اَنا عَتیقُ الْحُسَینِ وَ اَبوهُ علی بن ابی طالب(ع) وَ اُمُّهُ فاطمه وَ جَدُّهُ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم.»(۳) (چه کسی مثل من است، من آزاد شده حسینیم، حسینی که پدرش علی بن ابی‌طالب و مادرش فاطمه و پدربزرگش رسول خداست.)

در روایتی از ابن عباس، فطرس در بین فرشتگان به مولی الحسین شناخته می‌شود.(۴)

صلصائیل

مطابق بعضی از روایات، نام این فرشته «صلصائیل» بود. (۵)در این گزارش، پیامبر(ص) در دعا برای شفای وی از این نام یاد می‌کند:

«اَللّهُمَّ اِنّی أسْألُکَ بِحَقِّ ابْنی الْحُسَینِ اَنْ تَغْفِرَ لِصَلْصائیلَ خَطیئَتَهُ وَ تَجْبُرَ کَسْرَ جَناحَهُ وَ تَرُدَّهُ اِلی مَقامِهِ مَعَ الْمَلائِکَةِ الْمُقَرَّبینَ» (خدایا! به حقّ پسرم حسین(ع) از درگاهت می‌خواهم که گناه صلصائیل را بخشیده و بال و پرش را سلامت بخشی و او را به مقام (نخستینش) به فرشتگان مقرّب بازگردانی.(۶))

فطرس در دعا

داستان فطرس از شهرت زیادی برخودار است و کتاب‌های دعا مانند مفاتیح الجنان در دعای روز سوم شعبان از وی یاد کرده و آورده‌اند: «وَ عَاذَ فُطْرُسَ بِمَهْدِهِ فَنَحْنُ عَائِذُونَ بِقَبْرِهِ مِنْ بَعْدِهِ نَشْهَدُ تُرْبَتَهُ وَ نَنْتَظِرُ أَوْبَتَهُ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِین». (ترجمه: وفطرس به گهواره‌ امام حسین(َع) پناه آورد و ما نیز پس از شهادتش به قبر او پناه آورده ایم و برکنار تربتش حاضر گشته و منتظر بازگشت او (در زمان ظهور ) هستیم، ای پروردگارا جهانیان دعایمان را اجابت فرما.
برتری امامان بر فرشتگان

علامه مجلسی در بحار الانوار بابی با عنوان «برتری پیامبر(ص) و اهل بیت بر فرشتگان» آورده و یکی از دلایل این برتری را داستان فطرس دانسته است.(۷) بعضی نافرمانی فطرس را عدم قبول ولایت حضرت علی(ع) دانسته اند.(۸)

نقد و بررسی

داستان فطرس با ابهاماتی روبروست، از جمله نظریه عصمت فرشتگان با این جریان ناسازگاری دارد، آیت الله جوادی آملی این داستان را نپذیرفته و معتقد است: جریان فطرس به اثبات نیاز دارد؛ زیرا فطرس واژه ای یونانی است و در دعای سوم شعبان هم فرشته خوانده نشده است. بلکه به این صورت آمده "و عاذَ فُطرُسُ بِمَهدِهِ"؛ یعنی فطرس به گهوارۀ امام حسین(ع) پناه برد. از سوی دیگر سند این دعا هم باید تحقیق شود و میزان اعتبارش به دست آید...(۹)

عصمت فرشتگان

با توجه به آیه ۶ سوره تحریم بعضی قائل به عصمت فرشتگان هستند: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارً ا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَ ةُ عَلَیهَا مَلَائِکةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَّا یعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَ هُمْ وَیفْعَلُونَ مَا یؤْمَرُ ونَ ﴿۶﴾ (ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید: بر آن [آتش ] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده ] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.)[ تحریم–۶]

برخی این نظریه را نپذیرفته و معتقدند ظاهر آیه، «یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ» نشان می دهد که فرشتگان قدرت بر گناه دارند، اما گناه نمی کنند.(۱۰)

علامه طباطبایی تکلیف فرشتگان را تکوینی می داند نه تشریعی. بنا بر گفتۀ وی، در این قبیل تکالیف تمرد معنا ندارد.(۱۱) علامه مرتضی مطهری بین فرشتگان تفکیک قائل شده و بعضی از آنان را زمینی می دانسته که تکلیف پذیرند.(۱۲) آیت الله جوادی آملی نیز با پذیرفتن این نظریه، احتمال می دهد فطرس از نوع زمینی فرشتگان باشد که با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت دارند.(۱۳)
ترک اولی

برخی نیز نافرمانی فطرس را ترک اولی دانسته اند، بدین معنا که آنان در اجرای دستورات الهی عملی را که دارای اولویت بود رها کرده و به سوی عمل کم اولویت رفته اند، یا انجام عملی را در وقتی و شرایطی که اولویت بیشتری داشته، رها کرده و در شرایط و وقت دیگری به جای آورده اند. بدین جهت مجازات و تنبیه شده اند.(۱۴)

به گفته مطهری داستان فطرس رمزی است از برکت وجود سیدالشهدا که بال شکسته ها با تماس به او صاحب بال و پر می شوند. افراد و ملتها اگر به راستی خود را به گهواره حسینی بمالند از جزایر دور افتاده رهایی می یابند و آزاد می شوند. (۱۵)

فطرس در اشعار فارسی و عربی

علی بن حماد یکی از شعرای قرن چهارم است، وی مرثیه گوی اهل بیت بوده و در شعری که در عزای امام حسین(ع) سروده نام فطرس را آورده است.

فیک من لاذ فطرس فترقّی بجناحی رضی و کان حسیرا

ترجمه: ای سرزمین کربلا فردی را در برگرفته‌ای که فطرس فرشته در بند و ناتوان با پناه بردن به درگاه او با بال‌های رضایت به آسمان پرواز کرد.}

آیتی بیرجندی نیز گفته:

فُطْرُس سلام ما را برسان چون که بگذری بر تربت مطهّر سلطان کربلا

این چند بیت تحفه مور است و «آیتی» کآورده است نزد سلیمان کربلا

رضا موید شاعر آیینی معاصر نیز گفته:

ما کز اثر گناه پرسوخته‌ایم چون شمع ز عشق دوست افروخته‌ایم
چون فطرس پرسوخته، چشم امّید بر لطف حسین بن علی دوخته‌ایم

پی نوشت:

۱) ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۶۶.

۲) مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۱۶۴؛ طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۰

۳) الحسینی المدنی، تحفة الأزهار، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲

۴) الحسینی المدنی، تحفة الأزهار، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲

۵) خصیبی، الهدایة الکبری، ۱۴۱۹ق، ص۴۴۱؛ قمی، الأنوار البهیة، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۳

۶) مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۲۵۹؛ قمی، الأنوار البهیة، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۳

۷) مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۸، ص۳۷۶.

۸) صفار، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۶۸.

۹) جوادی آملی، پرسش و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۸۸

۱۰) قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۲۸۳.

۱۱) طباطبائی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج ۱۹، ص۵۶۲.

۱۲) مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۲۸۰.

۱۳) جوادی آملی، پرسش و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۸۸ -۷۸

۱۴) طیب، اطیب القرآن ج۱، ص۵۱۱

۱۵) مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۵۸ش، ج۱۷، ص۵۶۴