یکسال از صدور فرمان رهبر طالبان درخصوص ممنوعیت استفاده و انتقال، خرید و فروش، واردات و صادرات و کارخانه‌های تولید مواد نشئه‌آور مثل شراب، هروئین، شیشه، چرس و کاشت خشخاش در افغانستان می‌گذرد این درحالیست که از سال گذشته شکل‌گیری کارگاه‌های تولید شیشه به عنوان معضلی جدید در این کشور تلقی می‌شود به گونه‌ای که با کشف گیاهی به نام افدرا، وابستگی افغانستان به پیش‌ساز وارداتی برای تولید مت‌آمفتامین از بین رفته و به نظر، نسل جدید تولیدکنندگان و قاچاقچیان مواد در این کشور، به دنبال تولید مواد صنعتی با هدف کسب سود بیشتر و ریسک کمتر هستند.

به گزارش ایسنا،‌ افغانستان در حالی از نظر جغرافیایی در همسایگی ایران قرار دارد که این کشور به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان مواد مخدر در جهان به شمار می‌رود؛ به طوریکه تولید و قاچاق موادمخدر طی دو دهه گذشته در این کشور نزدیک به ۵۰ برابر شده است.

اما فروردین ماه سال گذشته ملا هبت‌الله آخوندزاده، رهبر طالبان با صدور یک فرمان، کاشت خشخاش را در سراسر کشور ممنوع اعلام کرد و هشدار داد که تخلف از این فرمان، پیگرد و مجازات خواهد داشت. از تاریخ صدور این فرمان کاشت خشخاش در تمام کشور به گونه مطلق ممنوع شد. طبق آنچه که در این فرمان آمده‌ بود اگر کسی تخلف کند کشت او از بین برده می‌شود و با متخلف از روی شریعت اسلامی برخورد صورت می‌گیرد. همچنین در سراسر کشور استفاده و انتقال، خرید و فروش، واردات و صادرات و کارخانه‌های تولید هرگونه مواد نشئه‌آور مثل شراب، هروئین، شیشه، چرس و…، به طور جدی ممنوع شده است.

افغانستان رکورددار تولید «تریاک» دنیا

حالا یکسال از صدور این فرمان می‌گذرد و با این وجود، آمارهای ستاد مبارزه با مواد مخدر که خردادماه سال ۱۴۰۲ از سوی دبیرکل این ستاد اعلام شده،‌ حاکی از آن است که تولید مواد مخدر صنعتی رکورد زده و افغانستان در حال حاضر رتبه اول تولید تریاک در دنیا و رتبه دوم تولید مواد مخدر صنعتی و متامفتامین را در دنیا دارد.

چرا طالبان علی‌رغم فرمان صادره، تولید مواد مخدر در افغانستان را افزایش داد؟

پیشتر اما، سردار مسعود زاهدیان، معاون پیشین مقابله با عرضه و امور بین‌الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر در پاسخ به این سوال که چرا طالبان علی‌رغم فرمان خود تولید مواد مخدر در افغانستان را افزایش داده است؟، موضع طالبان را بیشتر سیاسی عنوان کرده و گفته بود که حکومت طالبان در افغانستان به رسمیت شناخته نشده و یکی از مطالبات جامعه بین‌المللی این است که تولید مواد مخدر در افغانستان کاهش پیدا کند؛ به نظر فتوای صادر شده از سوی طالبان بیشتر به دلیل جلب رضایت جامعه بین‌المللی و حمایت گرفتن برای به رسمیت شناخته شدن خودشان بوده است. از سوی دیگر شاید طالبان بعد از دوره‌ای که کشت انجام شده بود این فرمان را اعلام کردند، زیرا اقتصاد افغانستان به مواد مخدر پیوند خورده و کشاورز و زارعین افغان محل درآمدی جز این موضوع ندارند.

زاهدیان با بیان اینکه گرچه در بخش‌هایی از استان‌های افغانستان، طالبان حکم‌فرمایی می‌کند اما حاکمیت منسجمی در افغانستان وجود ندارد و تبعیت‌پذیری از فرامین هسته مرکزی‌ در این کشور کامل نیست، چه بسا در موضوع مواد مخدر تعدادی از افرادی که از دولت‌های محلی آنجا هستند خودشان مواد مخدر را تولید و قاچاق می‌کنند، افزوده بود: امروز افغانستان نه تولید مشخصی دارد و نه استخراج خوبی از منابع زیرزمینی انجام می‌دهد و همه این موارد موجب شده به اقتصاد مواد مخدر توجه داشته باشند.

راه‌اندازی آشپزخانه‌های تولید «شیشه» در افغانستان؛ معضلی جدید

اما وجود آشپزخانه‌های تولید شیشه در افغانستان و همچنین افزایش بی‌رویه تولید مواد صنعتی به ویژه "شیشه" در دهه اخیر با حمایت مستقیم آمریکا در افغانستان از جمله مسائلی بوده که بارها مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر در این باره ابراز نگرانی کرده‌اند. سردار زاهدیان سال گذشته معضل جدید افغانستان را شکل‌گیری کارگاه‌های تولید مت‌آمفتامین (شیشه) عنوان کرده بود.

اظهارات زاهدیان بیانگر این بوده که تولید شیشه طی سه الی چهار سال اخیر در افغانستان شدت گرفته است. به نظر بی‌قانونی حاکم بر این کشور و همچنین دسترسی به گیاهی به نام «افدرا» است که در استان‌های مختلف افغانستان به صورت خودرو استحصال می‌شده و اخیرا کشت می‌شوند علت این موضوع است؛ گیاهی که هرچند از قبل در این کشور وجود داشته اما تقویت و کشف شده و جدیدا به این موضوع رسیدند که از این گیاه می‌توانند متامفتامین به دست آورده و از آن شیشه تولید کنند؛ همان ماده‌ گیاهی که در افغانستان به وسیله اسیدها و مواد پیش‌ساز به متامفتامین تبدیل می‌شود. البته پیش‌سازهای مورد استفاده غالبا در کشورهای صنعتی تولید و به صورت قاچاق و غیرمجاز به افغانستان حمل شده و آنجا مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای تولید شیشه از مواد شیمیایی به جز مواد گیاهی هم استفاده می‌شود. به عبارتی دیگر افدرین موردنیاز یا به صورت پیش‌ساز از کارخانجات تولید مواد شیمیایی خریداری و مورد استفاده قرار می‌گیرد یا از داروهایی که افدرین و سودو افدرین دارند به عنوان پایه استفاده و افدرین آن جدا و به شیشه تبدیل می‌شود.

حالا اما سوالی که با وجود گذشت بیش از یک سال از این فرمان حکومت طالبان مطرح می‌شود این است که آیا پس از سقوط دولت پیشین افغانستان و روی کارآمدن طالبان، تغییر جدی در بازار مخدری همسایه شرقی ایران رخ داده یا آنکه افغانستان همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد در سراسر جهان به شمار می‌رود؟ محمد بیات، پژوهشگر ارشد موسسه کادراس در این باره به ایسنا می‌گوید:‌ افغانستان به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک جهان، ۸۰ درصد بازار جهانی مواد مخدر را به خود اختصاص داده است. این موضوع و از سوی دیگر ۳.۵ میلیون نفر معتاد در کشور (نزدیک به ۱۰ درصد جمعیت) افغانستان را به یکی از نقاط کانونی قاچاق و تجارت مواد مخدر در سطح جهان تبدیل کرده است. برهمین اساس اقتصاد همسایه شرقی ایران با تجارت غیرقانونی مواد مخدر گره خورد و افغانستان به «دولت مخدری» بدل شده است.

دوگانگی حکومت افغانستان در مقابله با موادمخدر؛ افزایش تولید مت آمفتامین یا دستور برای کاهش کشت خشخاش؟

وی ادامه می‌دهد: به عبارت دیگر اگر به ناگهان کشت و تولید مواد مخدر در این کشور متوقف شود، آنگاه ضربه جدی به تولید ناخالص داخلی و معیشت مردم وارد خواهد شد. تنها در سال ۲۰۲۲، تولید تریاک بین ۹ الی ۱۴ درصد از GDP افغانستان را تشکیل داده است و در چنین شرایطی بود که امارت اسلامی افغانستان پس از فتوای حکم حرمت تولید، قاچاق و مصرف مواد مخدر از سوی هبت الله آخوندزاده، اعلام کرد که کشت خشخاش در این کشور به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرده است. هم زمان برخی گزارش‌های بین‌المللی از افزایش تعداد آشپزخانه‌های تولید مت آمفتامین و مقدار کشفیات شیشه در مسیرهای قاچاق مواد از مبدا افغانستان خبر می‌دهند.

 

این پژوهشگر حوزه اعتیاد یادآور می‌شود: پس از سقوط نظام جمهوری و قدرت‌گیری مجدد طالبان، بسیاری از نهادهای بین‌المللی کمک‌های مادی و غیرمادی خود به افغانستان را قطع کردند. هم‌اکنون بسیاری از مردم افغانستان با مشکلاتی همچون فقر، بی‌آبی و مشکلات شدید اقلیمی مانند خشکسالی دسته‌وپنجم نرم می‌کنند. در چنین شرایطی مقامات طالب مدعی‌اند که به دنبال ریشه‌کن کردن کشت خشخاش در افغانستان هستند. اما این ادعا در حالی مطرح می‌شود که قیمت ۷ کیلوگرم گوجه فرنگی ۳۰ سنت و قیمت هر یک کیلوگرم تریاک حدود ۳۶۰ دلار است. در چنین شرایطی بی‌شک کشاورزان افغانستانی ترجیح می‌دهند تا به کشت خشخاش ادامه دهند مگر آنکه جایگزینی با سود اقتصادی بسیاری بالاتری پیدا شود. برهمین اساس برخی کارشناسان معتقدند که اساسا طالبان به دنبال ریشه‌کن کردن مواد سنتی در افغانستان نیست، بلکه قصد دارد تا با همکاری شبکه بین‌المللی قاچاق مواد مخدر، به سمت تولید انواع مواد صنعتی، به‌ویژه مت آمفتامین حرکت کند.

براساس اظهارات بیات و طبق آخرین گزارش‌های منتشر شده از سوی دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل، ظاهرا سطح زیر کشت خشخاش به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرده است. در عین حال برخی گزارش‌ها از افزایش کشفیات مت آمفتامین در مسیرهای سنتی انتقال مواد افغانستان و همسایگان این کشور خبر می‌دهند و در این میان سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا الگوی کشت و تولید مواد در افغانستان از سنتی به صنعتی تغییر کرده است؟. 

این پژوهشگر ارشد موسسه کادراس پاسخ این پرسش خود را اینگونه می‌دهد: دفتر آسیای مرکزی دفتر مبارزه با مواد و جرم سازمان ملل مستقر در تاشکند با گردآوری گروهی از متخصصان و با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای سعی دارد تا آخرین وضعیت مخدری در افغانستان را تحلیل و بررسی کند. نکته جالب توجه این است که این نهاد توانسته با استفاده از فناوری‌های پیشرفته، میزان کلروفیل و نوع محصول در حال رشد در زمین را مشخص کند. به عنوان مثال این نهاد وابسته به سازمان ملل از طریق واکاوی تصاویر ماهواره‌ای می‌تواند مشخص کند در سطح مشخصی از زمین کشاورزی گندم، جو، پنبه یا خشخاش کشت شده است. هم‌زمان داده‌های ماهواره‌ای از طریق عوامل میدانی حاضر در افغانستان مورد صحت‌سنجی میدانی قرار خواهد گرفت.

وی تصریح می‌کند: براساس داده‌های منتشر شده از سوی این مرکز، سیاست «سرکوب» کشت خشخاش در افغانستان با آنکه باید در سال‌های پیاپی مورد بررسی قرار گیرد، اما به نظر می‌رسد این خط مشی در کوتاه مدت سبب تغییر بازار مواد مخدر در افغانستان شده است. کشف و ضبط مواد مخدر مصنوعی و انواع مت‌آمفتامین‌ها در سراسر منطقه نشان‌دهنده تغییر الگوی تولید مواد از سنتی به صنعتی در جغرافیای افغانستان است.

رفع وابستگی به پیش‌ساز وارداتیِ شیشه و درآمدهای میلیون دلاری افغانستان

به گفته بیات، طی سال‌های اخیر با کشف گیاه افدرا، وابستگی این کشور به پیش‌ساز وارداتی برای تولید مت‌آمفتامین از بین رفته است. حال به نظر می‌رسد نسل جدید تولیدکنندگان و قاچاقچیان مواد در افغانستان به دنبال تولید مواد صنعتی با هدف کسب سود بیشتر و ریسک کمتر هستند. این تغییر روند می‌تواند واکنشی به تغییر بازارهای مخدری و روی آوردن نسل جدید به انواع محرک، صنعتی و توهم‌زا باشد.

 

این پژوهشگر ارشد موسسه کادراس در پاسخ به این سوال که آیا با توجه به تشدید تولید و قاچاق مت آمفتامین (شیشه) در افغانستان، آماری در این خصوص وجود دارد؟ می‌گوید: با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای که در نوامبر ۲۰۲۱ گرفته شده و همچنین تصاویر زمینی که به‌طور مجزا توسط محققان فیلم‌برداری شده است، تخمین زده می‌شود که حجم کل افدرا در بازار ۱۱ هزار و ۸۸۶ متر مکعب باشد که به وسیله آن می‌توان چهار استخر شنای المپیک را پر کرد. با تبدیل افدرا به متامفتامین، این معادل به ۲۲۰ تن متریک می‌رسد که عبدالودود را به طور بالقوه به بزرگترین بازار عرضه مواد مخدر غیرقانونی در جهان تبدیل می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: با وجود چنین مقادیر زیادی از افدرا، تعجبی ندارد که قیمت این گیاه همراه با مشتقات آن یعنی افدرین و متامفتامین، کاهش یابد. در واقع، تا اوایل نوامبر ۲۰۲۱، قیمت افدرین به ۵۱ دلار در کیلوگرم و متامفتامین به ۲۰۰ دلار در کیلوگرم رسیده بود. با دو برابر شدن هزینه نهادهای وارداتی به دلیل کاهش ارزش افغانی (واحد پول افغانستان)، میزان سود، کمتر از روزهایی بود که از داروهای بدون نسخه ساخته شده از افدرین استفاده می‌شد. در اوایل دسامبر ۲۰۲۱، ممنوعیت کشت گیاه افدرا توسط وزارت کشاورزی طالبان اعلام شد و این امر، آینده صنعت متامفتامین را با ابهاماتی روبه رو کرد. با این حال، تولیدکنندگان و بازرگانان در عبدالودود و خاشرود، به دور از مقاومت در برابر این ممنوعیت، از تاثیرات آن استقبال کردند. در عرض چند روز، قیمت متامفتامین به سطح ۳۲۰ دلار در کیلوگرم معادل قیمت در سال ۲۰۲۰ بازگشت و در اوایل ژانویه ۲۰۲۲، قیمت‌ها به ۵۷۰ دلار در کیلوگرم رسید. صنعت کلبه تولید افدرین نیز با افزایش بیش از چهار برابری قیمت‌ها تقویت شد و تا ژانویه ۲۰۲۲ به ۲۳۰ دلار در کیلوگرم رسید. سود از ۳۰ دلار به ازای هر کیلوگرم در سال ۲۰۲۰ که به کمتر از ۱۰ دلار به ازای هر کیلوگرم قبل از ممنوعیت رسیده بود، اکنون تقریباً به ۱۰۰ دلار در هر کیلوگرم رسیده است.

بیات خاطرنشان می‌کند: قبل از این رونق فعالیت، تولید مت آمفتامین در جنوب غربی افغانستان حدود ۱۰۰۰ تن متریک در سال بود. ۴۴۸ آزمایشگاه افدرین که قبلاً در این منطقه از طریق تصاویر ماهواره‌ای شناسایی شده بودند، به همراه آزمایشگاه‌های متامفتامین، اشتغال تمام وقت برای حدود ۱۵۰۰ نفر ایجاد کردند. صدها هزار روز کار نیز برای تجارت، بارگیری، تخلیه و آسیاب افدرا در حین حرکت از کوه به بازار در عبدالودود مورد نیاز بود و امکان کار به صورت روزمزد که مورد نیاز منطقه بود را فراهم می‌کرد. در کوهستان، یک میلیون روز کار بیشتر در سال برای برداشت افدرا مورد نیاز برای این آزمایشگاه ها مورد نیاز بوده و درآمدی معادل ۲۲ میلیون دلار در سال را در منطقه‌ای با فرصت‌های درآمدی خارج از مزرعه ایجاد می‌کند.