آموزش مجازی که برای جلوگیری از تعطیلی مدارس به‌صورت اضطراری اجرا می‌شود، امروز به بخشی از آموزش تبدیل شده است؛ اما تجربه خانواده‌ها نشان می‌دهد این شیوه، افزون بر کلاس آنلاین، فشار اقتصادی، تنش روانی و افت کیفیت یادگیری را به خانه‌ها منتقل کرده است.

به گزارش تسنیم ، با شیوع گسترده ویروس کرونا و تعطیلی مدارس در سراسر جهان، روند مجازی شدن آموزش با شتابی کم‌سابقه آغاز شد و به یکی از مهم‌ترین تغییرات نظام‌های آموزشی تبدیل شد؛ تغییری که در ابتدا راهکاری موقت برای عبور از بحران بهداشتی تلقی می‌شد، اما به‌تدریج به واقعیتی پایدار در چرخه آموزش بدل شد.

در بسیاری از کشورها، به‌ویژه ایالات متحده آمریکا، مدارس و دانشگاه‌ها با سرمایه‌گذاری‌های گسترده در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، پلتفرم‌های آموزش آنلاین را توسعه دادند تا امکان دسترسی به محتوای آموزشی در هر زمان و مکان فراهم شود. شرکت‌های فناوری آموزشی مانند Zoom و Google Classroom به بازیگران اصلی این عرصه تبدیل شدند و سهم قابل‌توجهی از بازار آموزش را به خود اختصاص دادند.

در کنار مزایایی مانند انعطاف‌پذیری زمانی، کاهش هزینه‌های رفت‌وآمد و دسترسی گسترده‌تر به منابع آموزشی، آموزش مجازی از همان ابتدا با چالش‌هایی نیز همراه بود؛ از نابرابری در دسترسی به اینترنت پرسرعت و ابزارهای هوشمند گرفته تا کاهش تعاملات اجتماعی و ابهام در شیوه‌های ارزیابی آموزشی.

ورود ایران به آموزش مجازی با شاد

در ایران نیز هم‌زمان با تعطیلی مدارس، آموزش‌وپرورش به‌سرعت وارد میدان آموزش مجازی شد و سکویی تحت عنوان «شاد» با همکاری یکی از اپراتورهای تلفن همراه راه‌اندازی شد. شاد امروز بار عظیم آموزش مجازی کشور را بر دوش می‌کشد؛ اما اینکه این بستر تا چه اندازه توانسته پاسخگوی نیازهای آموزشی باشد، پرسشی است که همچنان بی‌پاسخ مانده است.

آیا سرعت اینترنت و پهنای باند موجود، پاسخگوی این حجم از کاربری است؟

آیا همه دانش‌آموزان به گوشی هوشمند یا تبلت دسترسی دارند؟ و آیا حضور کودک و نوجوان در چنین فضایی، بدون ملاحظات تربیتی، مخاطرات تازه‌ای به همراه ندارد؟

مسئولان وزارت آموزش‌وپرورش تأکید دارند که آموزش مجازی جایگزین تعطیلی کامل مدارس شد تا دانش‌آموزان از برنامه درسی عقب نمانند.

به گفته آنان، استمرار حضور معلمان، تولید محتوای درسی و استفاده از بسترهای آموزشی، از جمله اقداماتی بوده که برای حفظ جریان آموزش انجام شده است.

اما این نگاه سیاست‌گذارانه، زمانی با چالش جدی روبه‌رو می‌شود که آموزش از سطح تصمیمات کلان، به فضای خانه‌ها و کلاس‌های خانگی می‌رسد.

خانواده‌ها و آموزش آنلاین در خانه؛ باری که دیده نشد

بررسی‌های میدانی خبرنگار تسنیم نشان می‌دهد آموزش مجازی، بار مضاعفی را بر دوش خانواده‌ها گذاشته است؛ باری که اغلب در تصمیم‌گیری‌های رسمی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

مریم فخاری، مادر یک دانش‌آموز ابتدایی، به خبرنگار تسنیم می‌گوید: بچه‌ام بدون حضور من اصلاً نمی‌تواند کلاس را دنبال کند. من هم شاغلم و مجبورم یا مرخصی بگیرم یا کارم را نیمه‌کاره رها کنم.

در کنار فشار زمانی، مشکلات اقتصادی نیز به چالشی جدی تبدیل شده است. علی صانعی، پدر یکی از دانش‌آموزان در منطقه 12 تهران، می‌گوید:مجبورم برای دو فرزندم دو گوشی یا تبلت تهیه کنم. هزینه اینترنت هم اضافه شده؛ در حالی که حقوق دریافتی‌ام امکان چنین چیزی را نمی‌دهد.

اتفاقی که آموزش مجازی در زیست روزمره خانواده‌ها ایجاد کرد

برخی والدین از سردرگمی و تنش روانی دانش‌آموزان به‌عنوان یکی از آسیب‌های آموزش مجازی یاد می‌کنند. مادر یکی از دانش‌آموزان مدرسه نورالهدی در منطقه 11 تهران می‌گوید:هم بچه عصبی شده، هم ما. مدام سر کلاس و تکلیف درگیری داریم. آموزش مجازی آرامش خانه را از ما گرفته است.

بسیاری از والدین معتقدند کلاس‌های مجازی، هرچند به‌صورت شکلی برقرار است، اما عمق آموزشی لازم را ندارد. میترا نعیمی، مادر یک دانش‌آموز متوسطه، می‌گوید:معلم زحمت می‌کشد، اما وقت پاسخ‌دادن به همه سؤال‌ها نیست. آخرش مجبور می‌شویم کلاس خصوصی بگیریم.

این وضعیت، آموزش مجازی را از یک راهکار همگانی به گزینه‌ای تبدیل کرده که تنها خانواده‌های برخوردار قادر به جبران ضعف‌های آن هستند.

آنچه کیفیت آموزش آنلاین را کاهش داده، شیوه اجراست

اگرچه وزارت آموزش‌وپرورش بر عدالت آموزشی تأکید دارد، اما واقعیت میدانی و گفت‌وگو با خانواده‌ها نشان می‌دهد آموزش مجازی در بسیاری موارد نه‌تنها شکاف آموزشی را کاهش نداده، بلکه آن را عمیق‌تر کرده است.

برای بررسی دقیق‌تر این موضوع، خبرنگار تسنیم با دکتر امیررضا اصنافی، مدیر گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی گفت‌وگو کرده است.

اصنافی با تصحیح یک برداشت رایج می‌گوید:آموزش آنلاین به‌خودی‌خود موجب افت کیفیت آموزشی نشده؛ آنچه کیفیت را کاهش داده، شیوه اجرا و نبود طراحی آموزشی مناسب بوده است.

وی توضیح می‌دهد که در بسیاری از نظام‌های آموزشی، آموزش آنلاین به‌درستی طراحی شد، اما در ایران، آموزش حضوری بدون تغییر ماهوی به فضای مجازی منتقل شد.

طراحی آموزشی؛ حلقه مفقوده آموزش مجازی در ایران

این استادیار دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به تجربه ایران تصریح می‌کند:آموزش آنلاین در ایران بیش از آنکه ضعف تازه‌ای ایجاد کند، ضعف‌های ساختاری موجود در نظام آموزشی را آشکارتر کرد؛ مهم‌ترین آن‌ها ضعف جدی در طراحی آموزشی است. محتوای درسی برای فضای حضوری طراحی شده بود و در فضای مجازی نیز به‌صورت سخنرانی آنلاین ادامه یافت.

به گفته وی، ارزیابی‌های آموزشی نیز عمدتاً حافظه‌محور باقی ماند و کمتر به سنجش مهارت‌های تحلیلی و کاربردی توجه شد.

آموزش آنلاین  فاصله میان دانش‌آموزان برخوردار و محروم را افزایش داد

اصنافی، نابرابری آموزشی را یکی از پیامدهای مهم آموزش آنلاین می‌داند و می‌گوید:شکاف دسترسی به اینترنت، ابزارهای دیجیتال و فضای مناسب یادگیری در خانه، فاصله میان دانش‌آموزان برخوردار و محروم را افزایش داد و فرصت یادگیری را برای گروه‌های آسیب‌پذیر کاهش داد.

وی همچنین به ضعف سواد دیجیتال در میان دانشجویان و استادان اشاره می‌کند و می‌افزاید:بخش قابل‌توجهی از مدرسین و فراگیران، آموزش رسمی در زمینه مدیریت یادگیری آنلاین و اخلاق آموزشی در فضای مجازی ندیده بودند و این مسئله بر کیفیت یادگیری تأثیر گذاشت.

آموزش آنلاین منجر به افت تحصیلی در مهارت‌ های پایه شده

کاهش ارتباط چهره‌به‌چهره نیز از دیگر چالش‌هاست. اصنافی در این باره می‌گوید:کاهش تعامل انسانی، افت انگیزش و تعلق آموزشی و پدیده فرسودگی شناختی موسوم به Zoom fatigue، از چالش‌های جدی این دوره بود.

پس از شکل‌گیری این چالش‌ها، مسئله افت تحصیلی نیز خود را نشان داد. اصنافی در این باره تأکید می‌کند:شواهد تجربی نشان می‌دهد افت تحصیلی رخ داده، اما این افت بیشتر در مهارت‌های پایه مانند خواندن، نوشتن و ریاضیات بوده و نه لزوماً در همه حوزه‌ها.

به گفته وی، هم‌زمان برخی فراگیران در مهارت‌هایی مانند سواد دیجیتال، پژوهش و خودآموزی پیشرفت کرده‌اند؛ موضوعی که نشان‌دهنده اثرات دوگانه آموزش آنلاین است.

پنج پیشنهاد کلیدی برای بهبود آموزش آنلاین

این عضو هیئت‌مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران با اشاره به تجربه‌های جهانی پساکرونا می‌گوید:در دنیا مدل‌هایی مانند یادگیری ترکیبی، HyFlex و آموزش پروژه‌محور جدی گرفته شد، اما در ایران تمرکز بیشتر بر پلتفرم‌ها بود تا پداگوژی.

وی پنج پیشنهاد کلیدی برای بهبود وضعیت آموزش ارائه می‌دهد: بازطراحی برنامه‌های درسی، تربیت مدرس دیجیتال، نهادینه‌سازی سواد یادگیری، حرکت به‌سوی مدل‌های ترکیبی بومی‌شده و فاصله گرفتن از امتحان‌محوری.

اصنافی در پایان تأکید می‌کند:آموزش آنلاین ذاتاً عامل افت کیفیت نیست؛ بی‌توجهی به طراحی آموزشی، عدالت آموزشی و سواد یادگیری، ریشه اصلی آسیب‌هاست.

آموزش مجازی از منظر سیاست‌گذار، ابزاری برای تداوم آموزش است؛ اما از نگاه بسیاری از خانواده‌ها، تجربه‌ای پرهزینه، پراسترس و ناعادلانه که فشار آن مستقیماً به خانه‌ها منتقل شده است.

به نظر می‌رسد اگر آموزش مجازی قرار است به‌عنوان بخشی از آینده آموزش باقی بماند، سیاست‌گذار ناگزیر است از سطح «برگزاری کلاس» عبور کرده و واقعیت زیست خانواده‌ها را به‌عنوان بخشی از معادله آموزش به رسمیت بشناسد.