جايگاه هدايا در منابع مالي ائمه

نعمت الله صفري* معصومه اخلاقي

چكيده
ائمه شيعه به علت دارا بودن منصب همواره جايگاه قابل احترامي نزد شيعه داشته‌اند. به رغم تصور عمومي كه تنها منبع درآمدي ائمه(ع)، وجوهات و بيت‌المال بوده، ايشان منابع مالي ديگري نيز داشته‌اند كه از جمله هدايا بوده است.
بسياري از افراد، هم صله‌هايي براي ائمه(ع) مي‌فرستادند كه شامل هدايا، وصيت‌ها و نذرها مي‌شد. ائمه(ع) اين اموال را مي‌پذيرفتند و از آنجا كه پذيرفتن آنها از نظر حكومت‌ها نيز بلا مانع بود، در پذيرش آنها با مشكلي روبه‌رو نمي‌شدند.
 

مقدمه
ذهنيت عمومي اين است كه ائمه(ع) از بيت‌المال استفاده مي‌كردند، در حالي كه منابع مالي ديگري نيز داشتند كه يكي از آنها هدايا بود.
در اين نوشته سعي شده است جايگاه هدايا كه به يك معناي عام، شامل نذورات و وصيت‌ها بوده و در اينجا مقرري از بيت‌المال را هم جزء آن مي‌دانيم، در سيستم اقتصادي ائمه(ع) و نقش آن در درآمدهاي امامان(ع) شود.
پس دامنة اين پژوهش از صلح امام حسن(ع) تا آغاز غيبت صغري را دربر مي‌گيرد.

مفهوم شناسي
هدايا به تحفه وآنچه براي ازدياد محبت و دوستي به منظور بزرگداشت پذيرنده، تقديم شود؛ اطلاق مي‌گردد. بر خلاف صدقات كه براي قرب به خداست .
منابع مالي: منابع به معناي منشأ و محل توليد است، در آمد، اصطلاحي است كلي كه در برابر سرمايه به كار مي‌رود.
امامان: جمع امام است. امام در مفهوم خاص خود براي پيامبران(ع) و جانشينان آنان به كار مي‌رود كه از سوي خداوند به منصب امامت رسيده‌اند.
شيعه: شيعه در اصطلاح به پيروان حضرت علي(ع)و خاندانش گفته مي‌شود.
غير شيعيان: منظور پيروان تمام اديان و فرقه‌هاي غير شيعي است.
الف) هداياي مردمي
اموالي كه مردم، به ائمه(ع) پيشكش نموده و از نقاط مختلف براي ايشان ارسال مي‌كردند.

1. پذيرش هداياي مردم از سوي ائمه(ع)
شواهد موجود، عمدتاً بر پذيرفته شدن هدايا از سوي امامان(ع)دلالت مي‌كند. بنا بر گزارشي امام حسن(ع) در مقابل هديه‌اي، معادل بيست برابر آن را به فرد هديه دهنده بازگرداند.  براي امام حسين(ع) نيز هدايايي ارسال مي‌شد.
از دوره امام باقر(ع)نيز دو گزارش دربارة تقديم هداياي مردم به ايشان وجود دارد.
از زمان امام صادق(ع)نيز روايات بيشتري شاهد بر دريافت هديه‌ها از سوي امام وجود دارد.
روايتي نيز از يك خراساني متمول گزارش مي‌دهد كه هر سال هنگام حج، هزار دينار و نيز جواهرات و پارچه‌هاي گران‌بها به عنوان هديه به امام صادق(ع) و خانواده او تقديم مي‌كرد.
برخي اوقات نيز افراد، هداياي خود را توسط ديگران براي امام مي‌فرستادند. همچنين گاهي اين هدايا نيز غير نقدي بود و برخي اوقات نيز كنيزهايي براي امام فرستاده مي‌شد  .
با اين توصيف مي‌توان گفت در زمان امام صادق(ع) امواليكه به عنوان هديه پرداخت مي‌شد، رو به فزوني گذاشت. اين ادعا را از افزايش نسبي روايات دال بر اهداي اموال به ايشان و نيز با توجه به مقادير بيشتر هدايا مي‌توان اثبات كرد. شايد بتوان يكي از دلايل اين قضيه را  فضاي باز سياسي به سبب شيوة بني‌اميه و حكومت تازه بنياد بني‌عباس و در نتيجه، عدم مانعي براي كارهاي متنوع از سوي شيعيان و نيز افزايش تعداد شيعيان دانست.
روند روبه افزايش هداياي ارسالي براي ائمه(ع) در زمان امام كاظم(ع) به طور محسوسي مشاهده مي‌شود كه اين را مي‌توان احتمالاً به شكل‌گيري نهاد وكالت در اين زمان نسبت داد كه امكان ارسال هدايا را براي دوست‌‌داران اهل‌بيت(ع) در نقاط مختلف امكان‌پذير مي‌كرد.
اموالي كه پس از درگذشت شيعيان طبق وصيت ايشان، به امام مي‌رسيد نيز از جمله هداياي ايشان شمرده مي‌شود.
امام رضا(ع) نيز هدايايي از شيعيان دريافت مي‌كرد. اسماعيل‌بن بزيع در روايتي از ارسال مبلغي كه مقداري از آن زكات و بقيه هديه بود، براي امام رضا(ع) سخن گفته است.
وصيت افراد مبني بر تعلق بخشي از اموال به امام، پس از مرگ آنها امري رايج در بين شيعيان بود.
نيز نقل شده است كه مردي جبلي به وصيت پدرش چهار هزار دينار، به امام حسن عسكري(ع) پرداخت.

2. هداياي غير شيعيان
گزارش‌هايي نيز درباره ارسال هدايايي از سوي عامه و نيز پيروان ساير اديان براي امامان و پذيرفته شدن آنها وجود دارد. هديه مادر متوكل براي امام هادي(ع)، از جمله هداياي قابل توجه مردمي شمرده مي‌شود.

3. هداياي مردمي و واكنش حكومت‌ها
امامان همواره به دريافت اموالي، چون خمس، زكات و خراج از سوي حكومت‌هاي زمان خود متهم بودند. امام صادق(ع)، امام هادي(ع) و خصوصاً امام كاظم(ع) بارها از اين جهت مورد سوءظن خلفاي عباسي قرار گرفتند.
امام كاظم(ع) نيز مورد اتهامات متعدد خلفاي عباسي قرار گرفت.
دريافت وجوهات شيعيان توسط امام، از اموري بود كه هارون را سخت آشفته كرد.
در جايي ديگر نيز امام كاظم(ع) از بابت حقوقي كه براي امامان اهل‌بيت(ع) قائل بود، با سؤال هارون روبه‌رو شد. با وجود اين سخت‌گيري‌ها امام، اموال رسيده را هداياي مردم دانسته و تأكيد فرمود از آنجا كه زكات بر ايشان حرام بوده، و از دريافت خمس نيز محروم هستند، پس ناچار هداياي مردم را مي‌پذيرند، چرا كه در مضيقه مالي قرار گرفته‌اند.
احتمال است كه بيشتر اموالي كه به دست امامان مي‌رسيد، خصوصاً در دوره‌هاي اول، مربوط به هدايا بوده است، چرا كه زكات معمولاً توسط خود شيعيان و به دستور امام هزينه مي‌شد.  خمس هم تا پيش از امام جواد(ع) عموميت نداشته.
در دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) آيين‌نامه خمس شكل گرفت، اما هنوز خمس عملاً گرفته نمي‌شد. اولين‌بار در دوره امام جواد(ع) خمس اخذ شد.

ب) صله‌هاي حكومتي
آنچه از سوي حكومت به امامان پرداخت مي‌شد، گاه در قالب هديه بود و گاه در قالب مقرري‌هاي منظم حكومتي كه عمدتاً به صورت ساليانه به ايشان تعلق مي‌گرفت. بنابراين، مي‌توان پرداختي‌هاي حكومتي را در اين دو شكل بررسي كرد:
1. هدايا
بنا بر گزارش‌هايي امامَيْن حسنَين با وجود دشمني كه با معاويه داشتند، هداياي او را مي‌پذيرفتند.
امام علي‌بن حسين(ع) نيز هداياي ارسالي از سوي حاكمان وقت خويش را مي‌پذيرفت.
همچنين در گزارشي آمده است كه امام صادق(ع)كيسه‌اي حاوي چهارصد دينار را كه منصور عباسي برايش فرستاده بود، براي كمك به يكي از شيعيان به او داد.
در برخي از منابع متأخر آمده است كه هدايايي از سوي حاكمان برخي مناطق هند كه دوستدار اهل‌بيت(ع) بودند نيز تقديم مي‌شده است.
همچنين در منبعي مشابه چنين آمده است كه منصور عباسي تمام هدايايي را كه فرماندهان ايراني سپاهش در مراسم جشن عيد نوروز براي وي آورده بودند، به امام كاظم(ع) بخشيد. امام نيز آنها را به پيرمردي كه شعري را در مدح اهل‌بيت به عنوان هديه براي امام خوانده بود، اهدا كرد.
دو روايت از اختصاص هدايايي به امام رضا(ع) وجود داردكه ظاهراً هر دو مربوط به دوره حضور امام در خراسان است.
بايد گفت گزارش‌هاي مبني بر تقديم هداياي هنگفت از سوي حكومت به ائمه(ع) را نمي‌توان به سادگي پذيرفت؛ زيرا حكومت اموي و عباسي همواره امامان شيعه را به عنوان دشمنان حكومت خود تحت نظر داشتند و دور از انتظار است كه هداياي هنگفتي به ايشان تقديم كنند؛ چرا كه اين اموال در جهت تقويت شيعيان و مخالفان حكومت ايشان مصرف مي‌شد. به نظر مي‌رسد، بسيارياز اين گزارش‌ها ساختگي است و براي موجه ساختن چهره خلفا، خصوصاً معاويه جعل شده باشد.
هنگامي كه منابع تاريخي از سختگيري حكومت‌ها درخصوص شيعيان و ائمه(ع) سخن گفته‌اند، لازم است پذيرش اين روايات با احتياط بيشتري صورت گيرد. براي مثال، معاويه در بخشنامه‌اي به همه كارگزاران خويش در شهرها نوشت: «بنگريد اگر با دليل ثابت شد كسي علي(ع) و خاندانش را دوست دارد، نامش را از ديوان حذف و مقرري سالانه اش را قطع كنيد... .»

2. علل پذيرش هداياي حكومتي از سوي امامان(ع)
امامان(ع) بخشعمدة هداياي حكومتي را برايكمك به مستمندان استفاده مي‌كردند. علاوه بر اين، در حاليكه شيعه حق خلافت و تصرف در بيت‌المال مسلمانان را متعلق به امام مي‌داند،  به نظر نمي‌رسد در اختيار گرفتن بخشي از آن، كه از سوي حاكم جور به دست آنها مي‌رسيد، اشكالي را به آنان وارد كنند.  و ديگر اينكه عدم دريافت اين اموال از سوي امام باعث مضيقه مالي شيعيان مي‌شد.
شيخ طوسي در جواز دريافت هداياي حكومتي، اين كار را نه تنها جايز، بلكه واجب دانسته و مي‌گويد:
بر امام و تمام مسلمانان فرض است كه هرچه در دست فرد غالب و ستمگر و مسلط بر امت باشد، به هر شكل ممكن، از دست وي بگيرند و در جاي خود به مصرف برسانند. و چون گرفتن همه آنچه در دست معاويه بود امكان نداشت، بر امام واجب بود بخشي از آن را كه معاويه از باب هديه به امام عطا مي‌كرد، از وي بگيرد و حق خود را برداشته و بقيه را بين مستحقان تقسيم كند.

3. مقرري از بيت المال
امامان شيعه(ع)همچون ديگر مردم ازمقرري بيت‌المال بهره‌مند بودند.
تهديد عبدالملك مبني بر قطع حقوق امام سجاد(ع) از بيت‌المال در صورت واگذار نكردن شمشير پيامبر(ص) به او،  نشان مي‌دهد كه امام(ع) از اين حقوق بهره‌مند بوده است.
درباره مقرري امام باقر(ع)، امام صادق(ع)،امام كاظم(ع) و امام رضا(ع) گزارشييافت نشدكه اين امر احتمال حذف مقرري‌ها را در اين دوره‌ها تقويت مي‌كند. شايد بتوان گفت كه به سبب ضعف بني‌اميه در اين دوران و در نهايت، سقوط آنان و شكل‌گيري بني عباس، منابع مالي كافي در خزانه حكومت باقي نمانده بود تا به ائمه(ع) پرداخت شود.
اما شايد بتوان گفت دوره امام رضا(ع) به لحاظ رابطة ظاهراً مسالمت‌آميز مأمون با امام(ع)، مبلغ قابل ملاحظه‌اي به ايشان تعلق مي‌گرفته است، همان‌گونه كه مأمون ساليانه يك ميليون درهم براي امام جواد(ع) مقرر كرده بود كه در زمان معتصم نيز به همان ترتيب ادامه يافت. 

نتيجه‌گيري

ائمه(ع) هدايايي كه تقديم ايشان مي‌شد،عمدتاً مي‌پذيرفتند و در موارد شخصي و نيز براي رفع احتياج پيروان خود مصرف مي‌كردند.هداياي مردمي در زمان همه امامان(ع) وجود داشته و تنها در ميزان آن تفاوت وجود دارد.در دوره امام حسن(ع) تا امام صادق(ع) مقدار هداياي مردمي چندان قابل توجه نيست، اما اين مقدار در دوره امامان بعدي افزايش يافته است.
گزارش‌هاي موجود از تعلق هداياي حكومتي به همه ائمه(ع) به جز امام باقر(ع)حكايت داردكه علت آن ا ضعف حكومت اموي بود.

جهت مشاهده اصل مقاله به مجله تاريخ در آئينه پژوهش شماره 32 مراجعه فرمائيد.