« من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مومن فلنحیینه حیوه طیبه ...»

نحل: آیه 97

 

مقدمه:

 

اگر چه بین زندگی پاک (حیات طیبه) در بیان قرآن و زندگی اسلامی ترادفی در مفهوم وجود ندارد ولی در مصداق با هم مشترکند. « ایمان » و « عمل صالح » دو شاخصه اصلی حیات طیبه می‌باشند که در چهار حیطه از زندگی فرد مؤمن به طور خاص جلوه‌گر می‌شود: « رابطه با خدا »، « رابطه با خویش »، « رابطه با مردم »، « رابطه با طبیعت ».

 

صاحب حیات طیبه حق خدا را می‌شناسد و آن را اداء می‌کند. حق خود و سایر مردم را نیز دانسته و رعایت می‌کند و حتی با طبیعت نیز رابطه‌ای صحیح و منصفانه برقرار کرده و از آن به عنوان وسیله‌ای جهت کسب رضای الهی استفاده می‌کند.

 

یکی از زیباترین و انسانی‌ترین جلوه‌گاه‌های حیات طیبه و سبک زندگی اسلامی در الگویی که اسلام از « خانواده اسلامی » ارائه می‌دهد قابل مشاهده است. الگویی که در آن همه اعضاء خانواده دارای ارزش و احترام بوده و هر یک بر دیگری حقوقی دارد که نتیجه رعایت این حقوق « آرامش، موفقیت و رضایت از زندگی همه‌ی  اعضاء خانواده و رضوان الهی » است.

 

قبل از این‌ که به حقوقی که هر یک از اعضاء خانواده نسبت به یکدیگر دارند بپردازیم بایستی تعریفی از « حقوق » ارائه دهیم تا دچار اشتراک لفظی و برداشت اشتباه نشویم.

 

واژه حقوق

 

این واژه معانی گوناگونی دارد که در همه‌ي‌ معانی لغوی و اصطلاحی آن یک نحو « ثبوت » ملحوظ است، خواه ثبوت تکوینی و حقیقی باشد و خواه ثبوت قراردادی و اعتباری. یکی از این معانی معنای مصطلح آن در حقوق است.

 

« حق امری است اعتباری که برای کسی ( له ) بر دیگری ( علیه ) وضع می‌شود. »(مصباح یزدی، ص 29)

 

همان طور که از تعریف پیداست حق و تکلیف دو مفهوم متقابل و دو روی یک سکه‌اند؛ وقتی کسی حق دارد در ملک خودش هر گونه تصرفی بکند، پس دیگران تکلیف دارند که در ملک او هیچ تصرفی نکنند، در نتیجه حق و تکلیف متقابلاً جعل می‌شوند؛ یعنی هر جا حقی جعل می‌شود حتماً تکلیفی نیز جعل شده است و بالعکس.

 

باید توجه داشت که حق اختیاری است و تکلیف الزامی؛ کسی که در موردی حقی دارد می‌تواند از آن استفاده بکند یا نکند ولی دیگران تکلیف دارند که حق وی را محترم بشمارند و از این تکلیف گریز و گزیری  ندارند. (همان، ص 33)

 

یکی دیگر از معانی حقوق معنای آن در علم اخلاق است که شبیه معنای حقوقی آن می‌باشد با این تفاوت که آن نحو الزام و اجبار قانونی که برای دیگران نسبت به صاحب حق وجود دارد در این جا وجود نداشته و تنها جنبه ارزشی و اخلاقی آن مطرح است.

 

به این معنا که سایرین بایستی حق فرد صاحب حق را مراعات کنند نه به خاطر عدم اختلال در نظام و رهایی از عواقب قانونی حکومت و ... بلکه تنها به این دلیل که رعایت چنین حقی شایسته روح ملکوتی انسان بوده و کرامت نفس انسانی و روح خدایی اوست که چنین اقتضاء می‌کند.

 

لازم به ذکر است در بعضی از روایات  راجع به حقوق متقابل اعضاء خانواده کلمه « حق » در معنای ارزشی و اخلاقی آن به کار رفته است. مثل آن چه که در رساله الحقوق امام سجاد (ع) آمده است و در بعضی روایات نیز اشاره به معنای حقوقی آن است مثل وجوب اداء نفقه.

 

حقوق همسران

 

در نگاه قرآن ازدواج مایه آرامش « و من آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا الیها » و زن و شوهر لباس یکدیگر هستند. (هن لباس لكم وانتم لباس لهنّ » بقره، 187) این نگاه عمیق و امید بخش  به ازدواج است که ضامن تشکیل یک خانواده سالم و موفق می‌باشد - خانواده‌ای که الگو و سرمشقی برای همه مردم در شرق و غرب عالم است - روشن است که وصول به این « آرامش و موفقیت » در صورتی است که لوازم آن نیز در محیط خانواده فراهم باشد.

 

یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین اموری که این آرامش و موفقیت را در پی دارد « شناخت حقوق متقابل اعضاء خانواده نسبت به یکدیگر و رعایت این حقوق » است. این حقوق شامل حقوق قانونی و حقوق اخلاقی حاکم در خانواده می‌باشد که به ذکر آن می‌پردازیم:

 

حقوق قانونی زن نسبت به شوهر

 

1. مهریه:

 

قرآن در سوره نساء آیه 4 می‌فرماید:
« مهریه زنان را به طور کامل به عنوان یک بدهی و عطیه، به آنان بپردازید؛ اگر آن‌ها چیزی از آن را با رضایت خاطر به شما ببخشند، حلال و گوارا مصرف کنید. »

 

بعضی مفسرین به مهریه، صداق گفته‌اند، چون صداق و صدقه مشتق از ماده صدق است‌، صداق نشانه راستگویی مرد در اظهار علاقه به همسر است. در مکتب اسلام مهریه نوعی حرمت نهادن کم نظیر یا بی نظیری است که در هیچ یک از ادیان و فرهنگ‌ها با این شیوه و ترتیب، سابقه ندارد؛ البته پر واضح است شیرینی و حلاوت آن، در مقدار آن نیست، بلکه چون نشانه راستگویی و اظهار علاقه و محبت مرد است ارزش دارد و هرگز نمی‌توان علاقه را با میزان مهریه و اعداد و ارقام سنجید. (یثربی کاشانی: ج 2، ص 167)

 

در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) آمده است:
« اگر مهریه زنان را سنگین قرار دهند، نتیجه‌اش ایجاد دشمنی است. » (وسایل الشیعه: ج21، ص252، حدیث24948)

 

2. نفقه و مسکن:

 

به حکم آیه 7 سوره طلاق مرد باید از همه توانش برای فراهم کردن نفقه همسر خود استفاده کند؛ در شرع مقدس برای برآورده کردن حق مسکن و نفقه حداقل و حداکثری مقرر نشده است؛ مرد می‌تواند بهترین خانه، لباس، خوراک و بهترین امکانات را برای همسر خود فراهم کند.

 

نکته مهم این است که چون انسان‌ها در عواطف متفاوت هستند، شارع مقدس برای این که این اصل را نظام‌مند و قانون‌مند فرموده باشد، موازینی را تعیین فرموده و حقوقی را به عنوان مهریه و نفقه و مسکن قرار داده است که در صورت افراط و تفریط حقی از زنان ضایع نشود.

 

3. بهره مندی از میراث:

 

نقش حمایت اقتصادی مرد از همسرش حتی پس از مرگ او نیز ادامه دارد و قسمتی از اموال باقی مانده از مرد حق همسرش است. قرآن در سوره نساء آیه 7 این حق را بیان می‌فرماید: « للرجال نصيب ممّا ترك الوالدان والاقربون وللنساء نصيب ممّا ترك‏ »

 

حقوق قانونی مرد نسبت به زن

 

همان گونه که مرد موظف به وظایفی است که اگر از آن‌ها تخلف کند، مرتکب حرام شرعی شده است و آثار وضعی نیز دارد، زن نیز چنین است. چون او هم باید حقوق همسرش را به طور کامل رعایت کند.

 

1. مدیریت:

 

همان طور که می‌پذیریم در اداره یک شهر یا حکومت یک کشور یک مدیر نهایی، یک فرمانروا، رهبر، سلطان یا رئیس‌جمهور نیاز است، در سایر مجموعه‌های کوچک‌تر هم‌چنین است که برای حفظ نظام آن‌ها، زیر مجموعه‌ها موظف به اطاعت هستند.

 

رسول اکرم (ص) در سخنی فرموده‌اند: « اگر زن در طول زندگی خود، نمازهای واجبش را به جای آورد و ... و همسر خود را اطاعت کرده و فرمانبردار باشد از هر دری که بخواهد وارد بهشت خواهد شد . » - وسایل الشیعه: ج20، ص159، حدیث25303 -
همسران اگر چه موظف به اطاعت از شوهر هستند، اما اگر فرمان همسر بر خلاف موازین و قوانین شرعی بود، ملزم به رعایت نیستند.

 

2. بهره‌مندی از میراث:

 

از دیگر حقوقی که مرد نسبت به همسرش دارد حق ارث بردن از اوست که در آیه 7 سوره نحل به آن اشاره شده است.
« للرجال نصيب ممّاترك الوالدان والاقربون وللنساء نصيب ممّا ترك ‏»

 

حقوق عمومی

 

یک سری از حقوق قانونی یا اخلاقی دیگر برای مرد یا زن وجود دارد که جزء حقوق عمومی هر انسان است که نه فقط همسر، بلکه همه آدم‌ها باید به آن احترام گذارند. مثلاً: حق همه افراد است که با آرامش و امنیت در جامعه زندگی کنند و مورد آزار و اذیت دیگران قرار نگیرند. چنین حقی برای همسر نیز وجود دارد و باید مورد احترام قرار گیرد.

 

ادامه مطلب را که به بیان « حقوق اخلاقی همسران نسبت به یکدیگر » می‌پردازد، می‌توانید در شماره بعدی همین مقاله مشاهده فرمایید‌.

 

منابع:

 

1. قرآن کریم
2. رسالة الحقوق امام سجاد (ع)
3. آیة الله محمد تقی مصباح یزدی، حقوق و سیاست در قرآن، زمستان 1384، انتشارات مؤسسه امام خمینی (ره)، قم
4. نرم افزار جامع الأحادیث نور، وسائل الشیعة