تبيين: مقاله « بررسي تاريخي وضعيت خمس» كه توسط محمدرضا جباري ومحمدجواد ياوري سرتختي نوشته و در نشريه تاريخ در آينده بشر انتشار يافته توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت مطالعه اصل مقاله مي‌توانند به آن نشريه مراجعه نمايند.

پيشينه تاريخي بحث دربارة خمس

در عصر حضور ائمه(عليهم السلام) و آغاز غيبت صغرا كتاب‌هاي فقهي بسياري از سوي شيعيان نگارش يافته كه يا به‌طور مستقيم عنوان خمس داشته و يا در آن بحث خمس مطرح شده است.

در دوران معاصر نيز آثار زيادي در زمينه بررسي مسئله فقهي خمس از سوي علما و محققان شيعه نگاشته شده، اما بيشتر مباحث آنها به بررسي روايي- فقهي در زمينه مصاديق و مستحقان خمس و چگونگي محاسبه خمس اختصاص دارد.

الف. عصر رسول خدا(صلي الله عليه و آله)

1. خمس غنايم در نبردها

در عصر نبوي بر مسلمانان لازم بود كه خمس غنايم به‌دست‌آمده از سرزمين‌هاي مفتوحه و نيز غنايم به‌دست‌آمده از مشركان  و خمس درآمد را پرداخت كنند.

2. بخش‌نامه براي گرفتن خمس

رسول خدا(صلي الله عليه و آله) پس از گسترش اسلام نيز به اجراي قوانين الهي اهميت داد و با ارسال سفيران يا نگارش نامه به آموزش احكام و اجراي آن و نيز گرفتن خمس اهتمام بيشتري ورزيد. در برخي از نامه‌هاي رسول خدا(صلي الله عليه و آله) خطاب به مسلمانان، هيچ‌گونه اشاره‌اي به جنگ و غنيمت جنگي نشده است.

3. پرداخت خمس ديگر اموال

گاهى رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به مردم توصيه مى‏كردند كه علاوه بر خمس غنايم، خمس ديگر اموال را نيز بپردازند، چنان‌كه ايشان به ابوذر و سلمان و مقداد مى‏فرمود: «و بيرون كردن خمس از هرچه كه مردم آن را مالك مى‏شوند، نيز واجب است تا آنكه آن را به‌دست سرپرست مؤمنان و زمامدارشان برسانند»

ب. عصر ائمه اطهار(عليهم السلام)

بعد از رحلت رسول خدا(صلي الله عليه و آله) وضعيت مالي مردم چندان مساعد نبود تا بتوانند به پرداخت خمسِ ارباح مكاسب اهتمام ورزند. از سوي ديگر، خلفا نيز در گرفتن اين نوع از خمس كوتاهي مي‌كردند، اين در حالي بود كه خاندان بني‌هاشم نيز در وضعيت مالي خوبي به‌سر نمي‌بردند.

1. عصر خلافت امام علي(عليه السلام)

خمس در دوران حكومت اميرالمؤمنين (عليه السلام) نيز دريافت مي‌شد و كساني كه آن را سبك مي‌شمردند، توبيخ مي‌شدند. امام علي(عليه السلام) با توجه به مشكلات مالي شيعيان، گاهي با تأكيد بر پرداخت خمس و بيان آثار منفي عدم پرداخت آن، كساني را كه در پرداخت خمس كوتاهي مي‌كردند مؤاخذه مي‌فرمود، گرچه سهم خمس آنان را مي‌بخشيدند تا زندگي آنان پاك بماند.

2. عصر امام حسن(عليه السلام)، امام حسين(عليه السلام) و امام سجاد(عليه السلام)

در دوران امام حسن(عليه السلام)، بني‌اميه روي كار آمده و تلاش كردند تا حقوق شيعيان، سادات علوي و امامان شيعه(عليه السلام) را نفي كرده و سهم ائمه اطهار(عليه السلام) را پرداخت نكنند، زيرا موجب مشروعيت‌بخشي به آنان مي‌شد. در اين دوره پرداخت خمس به شيعيان توسط بني‌اميه ناديده گرفته شد. از ديگر سو، با توجه به وضعيت مالي و فشار سياسي خلفا بر شيعيان، امكان پرداخت خمس از سوي شيعيان نيز به كمترين حد ممكن رسيد.

3. عصر امام باقر(عليه السلام)

امام باقر(عليه السلام) در تبيين مسائل مالي شيعيان، بر اهميت پرداخت خمس به‌عنوان يك عمل فقهي براي تزكية مال و نفسِ شيعيان تأكيد و آنان را به پرداخت آن ترغيب مي‌كردند، ازاين‌رو، شيعيان تلاش ميكردند تا با پرسش و پيگيري از مباحث خمس به تكاليف شرعي خويش عمل كنند.

4. عصر امام صادق(عليه السلام)

امام صادق(عليه السلام) همانند پدر خويش، شيعيان را به پرداخت خمس سفارش كرده و در اين‌باره فرمودند: «همان‌طور كه رسول خدا(عليه السلام) خمس مي‌گرفت، امام(عليه السلام) هم خمس مي‌گيرد»  امام صادق(عليه السلام) در باب اهميت پرداخت خمس فرمودند: «هر كس غنيمت و كسبي دارد بايد خمس آن را بپردازد، حتي خياطي كه لباسي را به پنج دانق  بدوزد بايد يك دانق (دانگ) خمس بپردازد».

امام صادق(عليه السلام) گاهي به علت كوتاهي برخي در پرداخت خمس، به شدت از آنان انتقاد مي‌كرد، اما براي پاك كردن زاد و ولد آنان، خمس را بر آنان مي‌بخشيدند.

5. عصر امام كاظم(عليه السلام)

امام كاظم(عليه السلام) نيز همانند ديگر اجدادش بر مسئله وجوب و پرداخت خمس از سوي شيعيان تأكيد داشته و در اين‌باره مي‌فرمايند: «آنچه براي خداوند است از آنِ رسولش مي‌باشد و آنچه براي رسولش است از آنِ ماست. سوگند به خدا! خداوند به آساني به مؤمنان پنج درهم روزي مي‌دهد تا يك‌ درهم براي پروردگارشان باشد. اين دستور ما دشوار و رنج‌آور است و كسي آن را انجام نمي‌دهد و بر آن شكيبايي نمي‌ورزد، مگر كسي كه دلش براي ايمان آزموده شده باشد».

گاهي شيعيان به‌منظور اهتمام به پرداخت خمس، درباره حدود و مصاديق متعلَّق خمس از امام كاظم(عليه السلام) سؤال مي‌پرسيدند و ايشان پاسخ لازم را مي‌دادند.

عصر امام كاظم(عليه السلام) هم‌زمان بود با روي كار آمدن برخي ديگر از خاندان بني‌عباس كه تلاش مي‌كردند جايگاه علمي و معنوي امامان شيعه(عليه السلام) را تخريب كنند.

گاهي اوقات با توجه به فشار سياسي خلافت عباسي، شيعيان از ارسال مال در قالب خمس پرهيز مي‌كردند و آن را در قالب هدايا مي‌فرستادند.

اهميت پرداخت وجوهات شرعي، عاملي بود تا برخي از شيعيان كه شرايط برايشان فراهم مي‌شد به پرداخت خمس خود اقدام كنند.

6. عصر امام رضا(عليه السلام)

امام رضا(عليه السلام) نيز همانند دوران اجدادش با فضاي اختناق سياسي عباسي روبه‌رو بود. بنابراين، طبيعي به نظر مي‌رسد كه دستگاه خلافت از پرداخت سهم امام از غنايم و ديگر درآمدهاي دولتي امتناع کند.

ايشان خطاب به شيعيان، مراد از كلمه غنيمت را مطلق منافع بيان كرده و در اين‌باره فرمودند: «هرچه مردم به دست آورند، غنيمت به‌شمار مي‌آيد؛ خواه گنج يا معادن باشد و خواه از غواصي در دريا به‌دست آيد، يا اموالي كه در جنگ به دست آمده و براي آنها لشكركشي نشده باشد، و همان چيزي كه ادعا كرده‌اند كه خمسي ندارد؛ يعني سود بازرگاني و محصولات كشتزارها و باغ‌ها و ديگر درآمدهاي بازرگاني و صنعتي و ارث و چيزهاي ديگر، همة اينها غنيمت و سود و روزي خداوند است».

7. عصر امام جواد(عليه السلام)

امام جواد(عليه السلام) با توجه به شرايط سياسي موجود، براي جمع‌آوري خمس و ديگر اموال شيعيان، سازمان وكالت را تقويت كرد، چنان‌كه ايشان نمايندگاني، همانند ميمون و مسافر را براي دريافت وجوهات به قم اعزام كردند.

شيعيان در عصر امام جواد(عليه السلام) نيز به پرداخت خمس اهتمام مي‌ورزيده و وظيفه داشتند خمس را به صاحب آن تحويل دهند و بدون اذن امام(عليه السلام) به آن دست نزنند. نيز گاهي شيعيان با ارسال نامه يا پرسش از امام(عليه السلام) درباره كيفيت و مقدار آن پاسخ خود را دريافت مي‌كردند.

با توجه به تأكيد زياد امام جواد(عليه السلام) بر پرداخت خمس و اهتمام شيعيان به پرداخت آن، روشن مي‌شود كه حليت خمس، مقطعي و درباره برخي از افراد به‌سبب مسائل اقتصادي يا سياسي بوده كه امام(عليه السلام) آن را بر ايشان حلال كرده است.

امام جواد(عليه السلام) به تبيين جايگاه خمس و نقش تربيتي آن توجه زيادي فرمود، چنان‌كه شخصي از ايشان درخواست حليت خمس خويش را كرد، امام(عليه السلام) اگرچه بنا بر مصالحي خمس را بر وي حلال كرد، اما بعد از خروج آن شخص، به شكوه از رفتار وي پرداخت.

8. عصر امام هادي(عليه السلام)

دوران عسكريين(عليه السلام) باتوجه به انتقال و كنترل آنان در عراق، سازمان وكالت وظيفه سنگين‌تري در خصوص ارتباط با شيعيان در مناطق دور و نزديك به عهده داشت. در بيشتر موارد، امور مالي از طريق آنان پيگيري مي‌شد و در هر منطقه وكلا براساس شرح وظايف، شيعيان را مديريت مي‌كردند. شيعيان نيز به پرداخت وجوه شرعي خويش اهتمام مي‌ورزيدند و در مواردي كه نياز به پرسش بود از امام(عليه السلام) استفسار مي‌كردند.

يكى از نويسندگان زيدى‌مذهب كه معاصر امام هادى(عليه السلام) بوده، از آن حضرت به‌سبب دستور پرداخت خمس درآمدِ شيعيان در شرايط آن روز و اينكه ايشان در سراسر شهرها وكلايى براى اين امر نصب كرده‏اند، شديداً انتقاد مىكرد!

9. عصر امام حسن عسكري(عليه السلام)

در عصر امام حسن عسكري(عليه السلام) با توجه به فشار دستگاه خلافت عباسي، نهاد وكالت با قدرت بيشتري به پيگيري امور شرعي مردم مي‌پرداخت و خود امام(عليه السلام) نيز تأكيد داشت تا شيعيان به پرداخت وجوه شرعي اهتمام ورزند.

شيعيان با تحمل سختي، گاهي به‌طور مستقيم خود را به امام مي‌رساندند تا اموال خود را به ايشان تقديم كنند.

10. عصر غيبت صغرا

در عصر امام زمان(عليه السلام) نيز با توجه به غيبت آن حضرت و خفقان سياسي از سوي خلافت عباسي، شيعيان وجوهات شرعي خود را به وكلا يا خود آن حضرت پرداخت مي‌كردند. آنان اموالي، از قبيل طلا و نقره، اشياي قيمتي همانند شمشير و پول نقد براي امام زمان(عليه السلام) ارسال مي‌كردند.

در گزارشي آمده است كه شيعيان قم وجوه شرعي خود به مبلغ هزار دينار، مردي از اهل مصر و مردي از اهل سواد  مالي را خدمت امام زمان(عليه السلام)آوردند.

ازجمله شواهد توجه مردم به پرداخت خمس و سهم امام، گزارش ارسال اموال شيعيان قم براي حضرت حجت(عليه السلام) در سامراست، چنان‌كه حسن‌بن نضر و ابوصِدام پول و كالاهاي خود را در سبدهاى سربسته حمال‌ها جا داده و به سامرا برده و تحويل دادند.

امام زمان(عليه السلام) درباره كساني كه بدون اذن امام(عليه السلام) در مال وي تصرف مي‌كنند، مي‌فرمايند: چنين كسي ملعون است و ما در روز قيامت سر راهش را مي‌گيريم... . هر كس بدون دستور ما در مال ما تصرف كند، مرتكب گناه شده است و هر كس ذره‌اي از مال ما را بخورد، پس گويا آتش در شكم اوست» .

نتيجه‌گيري

بعد از ظهور اسلام، خمس به‌عنوان يك تكليف شرعي بر مسلمانان واجب شد. رسول خدا در عصر خويش مسلمانان را به پرداخت آن سفارش كرده و خود نيز خمس دريافت كرد.
.