تلخيص مقاله تعليم و تربيت و دنياي ناشناختة ديني كودكان

ناصر باهنر
 

يكي از مباحثي كه دست‌اندركاران حوزة تعليم و تربيت ديني بايد به‌طور گسترده با آن آشنايي پيدا كنند، نحوة استنباط كودكان در سنين مختلف، از موضوعات و مفاهيم ديني است. به‌يقين، شالودة تفكر ديني آنان را مي‌توان در همين مفاهيم و برداشت‌هاي گوناگون جست‌وجو كرد. اگر درصدد هستيم تا پيام‌رساني مذهبي، متناسب با ويژگي‌هاي دانش‌آموز را برنامه‌ريزي كنيم، ناچاريم در دنياي كودكانة آنان گام نهاده، از ديد آنها به معارف ديني بنگريم.
مراحل رشد و تكامل درك ديني كودكان و نوجوانان، به دوره‌هاي سه‌گانة تفكر مذهبي شهودي(تا 7-8 سالگی)، تفکر مذهبي عيني ( از 7-8 سالگی تا 13-14 سالگی ) و تفکر مذهبي انتزاعي ( 13-14 سالگی به بعد ) تقسيم کرد.
براين‌اساس، مي‌توان تعليم و تربيت ديني كودكان را در دو دورة كلي خردسالان 5 تا 9 سال و كودكان 9 تا 13 سال برنامه‌ريزي كرد.
از بيان دوره‌ها، اين واقعيت به دست مي‌آيد كه به سبب محدوديت‌هاي كودكان، برداشت‌هاي ديني آنان نيز محدود و كودكانه خواهد بود. بنابراين نبايد توقع ديگري از آنان داشت. از آنجا كه بخش زيادي از معارف ديني انتزاعي است، بايد طرح بسياري از آنها را تا دورة تفكر عمليات صوري به تأخير انداخت و از تعليم و تربيت مطالبي فراتر از درك كودكان جلوگيري كرد

دو دوره کلی در تعلیم و تربیت دینی کودکان:

1. خردسالان 5 تا 9 سال: به‌‌طوركلي، مي‌توان اين دوره را دورة مذهب خيال‌پردازي‌شده ناميد. درك عقلي خردسالان بسيار محدود است و «احساس» و «خيال»، روش‌هاي آنها در تحقيق و بررسي پديده‌هاي عالم است. از‌اين‌روي، تعليم و تربيت ديني نيز بايد به اين ويژگي مهم توجه كند و به داستان، نقاشي، موسيقي، شعر، سرود، نمايشنامه و ساير كارهاي هنري كه مبتني بر احساس و خيال مي‌باشند، اهميت زيادي بدهد و آنها را از عوامل زيربنايي تدريس به‌شمار آورد. بايد به كودكان كمك كرد تا از طريق همين احساس و خيال، به درك مفاهيم ديني نزديك شوند نه از طريق عقلي.
2. كودكان 9 تا 13 سال: تفكر كودكان در اين دوره، در مرحلة عمليات
عيني قرار دارد و درك آنها از مفاهيم مذهبي به‌واسطة طبيعت عيني تفكرشان محدود خواهد بود. ازاين‌روي، نمي‌توان مفاهيم انتزاعي و استدلال‌هاي عقلي‌را براي آنها مطرح ساخت، بلكه معارف ديني همچنان بايد به‌صورتي ساده و‌ با تكيه بر تجربيات و احساس‌هاي شخصي آنها تعليم داده شود. در اين مرحله نيز استفاده از داستان، شعر، سرود، نمايشنامه و فعاليت‌هاي عملي و كارهاي هنري مختلف و سرگرمي‌هاي گوناگون، يكي‌از ضرورت‌هاي تعليم و تربيت به‌‌شمار مي‌آيد و بايد ويژگي متنوع و پرنشاط بودن تعليم و تربيت را همچنان محفوظ نگاه داشت؛ با اين تفاوت نسبت به دورة پيش كه بخشي از تعليم و تربيت را بايد به ارتقاي معلومات و اطلاعات اين كودكان اختصاص داد. براي نمونه، اگر در دورة پيشين براي تدريس نبوت
و امامت بر نقل داستان‌هايي از زندگي آنان تكيه مي‌شد تا ضمن آشنايي ابتدايي
با آنان، محبت و علاقه خردسالان به پيامبران و امامان تقويت گردد، در اين دوره افزون بر آن، برخي مطالب پيرامون وظايف و ويژگي‌هاي آنان نيز مطرح گردد. البته اين امر با استفاده از روش‌هايي ساده و قابل فهم براي كودكان ميسر خواهد شد.

درک کودکان از مفاهیم دینی :
تصورات کودکان از مفاهیم دینی چنان خام و محدود است که معلم بدون شناخت آنهانه تنهادر تعلیم و تربیت خودموفق نخواهد بود ، بلکه به جای تعدیل تدریجی آنها ، به این خامی ها دامن خواهد زد . در این بخش ، به طور دقیق تر خواهیم دید که دوره دبستان ،دوره برداشت های خام و عینی از مفاهیم دینی است . مفاهیمی مثل مفهوم خدا ، نبوت ، عصمت ، وحی ، معجزه ، معاد و عدل الهی که ما به عنوان نمونه به برداشت کودکان از مفهوم خدا می پردازیم .
1. مفهوم خدا
برداشت كودكان از اين مفهوم با ويژگي‌هاي خودمحوري و تفكر عيني آنان مطابقت دارد. درك خردسالان از مفهوم خدا تا حدود 7سالگي بسيار خام، مادي و شبيه يك انسان است؛ او با صدايي شبيه ما سخن مي‌‌گويد؛ در بهشتي سكونت دارد كه در آسمان‌هاست و به‌صورت يك انسان به زمين آمده و به ادارة امور آن مي‌‌پردازد.
درك كودكان از خدا در محدودة سني 7 تا 9 سال، بيشتر انساني فوق‌العاده است تا موجودي فوق طبيعي؛ مانند اينكه او را شبيه انساني نوراني مي‌پندارند و گاه او را به‌صورت شعلة آتش توصيف مي‌كنند.
درك كودكان 9 تا 12 سال از مفهوم خداوند، نسبت به مقاطع پايين‌تر متفاوت است و مي‌توان آن را عبور از تصوير فوق انساني خدا به فوق طبيعي دانست و اين به‌معناي كنار گذاشتن تفكر خام گذشته و تلاش براي گذر از اين مرحله است. آنان در توصيف خداوند، بيشتر به صفات برجستة او مانند آفريننده و خالق بودن اشاره مي‌كنند. البته اين برداشت، دليل فهم درست آنان از اين معاني نيست و هنوز تفكر آنان متأثر از عناصر عيني و محسوس است. پس از اين دوره است كه به خدا، به‌صورت مجرد نگاه مي‌شود و برداشت انتزاعي حاصل مي‌گردد.

برای دیدن کل مقاله به مجله اسلام و پژوهش هاي تربيتي شماره 2 مراجعه فرمایید .