تبیین: مقاله «تحلیل ونقد پویانمایی شاهزاده مصر(Prince of Egypt)» توسط آقای میلاد پورعسگری نوشته شده و در اختیار سایت تبیین قرار داده شده است.

هدف و ضرورت

در دو سال اخیر شاهد رشد و گسترش کمی وکیفی آثار پویانمایی در هالیوود هستیم و از طرفی کمتر به سراغ تحلیل وبررسی جامع فنی ومحتوایی آنها رفته‌ایم. به گفته روان‌شناسان سینما وکارشناسان علوم تربیتی، بچه های زیر سن دبستان کاملاً نسبت به برنامه های رسانه‌ای بی دفاع هستند و متاثر از آنها هستند وبه دلیل رشد کمتر عقلی و ضعف قوه سنجش ومقایسه، قابلیت بیشتری برای تاثیرپذیری و قبول موارد مطرح شده در این قبیل آثار دارند. البته دوران نوجوانی نیز تا حدی همین شرایط را دارد. عدم اطلاع تاریخی و فکری دقیق از محتوای آثار  وکمبود سواد رسانه ای و بصیرت اجتماعی در کودکان و نوجوانان آنان را نسبت به برنامه‌های رسانه ای آسیب‌پذیر کرده است و لازم است که منتقدین با مطالعه جدی ساختاری و مضمونی آثار سینمایی و تلویزیونی خاص کودک ونوجوان، در راستای ارتقای سواد رسانه ای و تقویت قوه تحلیل و مقایسه در آینده سازان جامعه بکوشند. قطعا در این فضا، تحلیل فرم‌گرایانه صرف، دردی را دوا نمی‌کند و نیازمندیم که روش‌های تحلیل کیفی را در کنار تحلیل گفتمان و نشانه‌‌شناسی و روایت و فهم مفاهیم مطرح شده در فیلم ها و پویانمایی‌ها بررسی کنیم. این امر خود باید مبتنی بر حکمت بالغه اسلامی و با نگاهی عمیق و همه‌جانبه گر باشد تا بتوانیم مضامین و تم‌های اصلی فیلم‌ها وسبک و ژانر آنها را بیابیم و به عمق ایده‌ها و القائات مستقیم و غیرمستقیم فیلم‌ها وانیمیشن‌ها برسیم. ما در این مقاله برای نیل بدین مقصود از روش تحلیلِ «نشانه شناسی اجتماعی جان فیسک» بهره برده‌ایم. در این نوشته، بعد از توضیح کوتاهی درباره روش جان فیسک به فیلمنامه و فیلم و موارد مطرح شده در آن و ایدئولوژی حاکم بر اثر در انیمیشن «شاهزاده مصر» که درباره زندگی حضرت موسی (علیه السلام) است، خواهیم پرداخت.

تحلیل رمزگان جان فیسک

«طبق دیدگان جان فیسک، رمزها سه سطح دارند: واقعیت، بازنمایی، ایدئولوژی.» (درآمدی بر مطالعات ارتباطی، ص128) به عبارت دیگر، واقعه‌ای که قرار است به فیلم سینمایی تبدیل شود، قبلاً با رمزهای اجتماعی رمزگذاری شده است؛ یعنی سطح واقعیت؛ و برای اینکه به لحاظ فنی قابل پخش باشد از صافی رمزهای فنی می گذرد و به وسیله رمزگان اید ئولوژیک در مقوله های انسجام و مقبولیت اجتماعی قرار می گیرد. در جدول زیر تمامی عناصر تحلیل رمزگان جان فیسک، که در تحلیل  فیلم به ماکمک می کند، نشان داده شده است که در ادامه، توضیح داده خواهد شد.( رفیع الدین اسماعیلی، تحلیل فیلم آرگو)

نکاتی درباره  فیلم نامه شاهزاده مصر

«کارتون شاهزاده مصر(prince of Egypt) نخستین انیمیشن ساخت شرکت فیلم سازی شرکت «دریم وُرکز/ Dreamworks » محسوب می شود و کارگردان‌های آن: خانم بِراندا چپمن (Brenda chapman) و استیو هیکنر (Steve hickner) می باشد که در سال 1998م ساخته  شده است.

پویانمایی شاهزاده مصر دراماتیک است، چراکه یک داستان دراماتیک (در تئاتر یا سینما) بازگوی آداب و رسوم، طرز فکر و تحولات یک جامعه به وسیله تحقیق و تجسس، در کنش انفرادی یا گروهی از مردم آن اجتماع است. همچنین داستان دراماتیک برای نویسنده آن، نمونه‌ایست در جهت القا و اثبات پیامی به تماشاگر. (بزرگمهر رفیعا، 1389، 97) با توجه به مطالب بیان شده، این پویا نمایی درباره تطور و تحول مردم بنی اسرائیل به رهبری حضرت موسی علیه السلام، سخن می‌گوید. داستان فیلم هم به طور واضح پیام «مظلومیت بنی اسرائیل وبرگزیدگی آنها را» القا می‌کند. این پویانمایی همچنین ویژگی‌های داستان دراماتیک را دارا می‌باشد که عبارتند از: تعریف ، برخورد ، جدال ، تعلیق و التهاب ، نقطه اوج  و نتیجه . اینها همه از ویژگی‌های این نوع داستانند. (همان ص 106تا 104) و در نهایت باید گفت نوع دراماتیک پویانمایی شاهزاده مصر، ملودرام می باشد.

«بیان فیلم»

در ابتدای سخن نگاهی فنی به این اثر داشته باشیم تا تمهدی بر نگاه جدی محتوایی بر آن باشد. هر فیلم دارای سه پرده می باشد:

پرده اول:

در این پرده، شناخت شخصیت‌های فیلم  اتفاق می افتد. در این فیلم، شناخت اشخاص، گفتاری و به شکل صریح  می‌باشد و غالباً از طریق صحبت با یک دیگر، شخصیت‌ها معرفی می شوند. ویژگی دیگر پرده اوّل وجود عامل آشفتگی فیلم در این پرده است. عامل آشفتگی در این فیلم یک عامل مادّی وضد قهرمان به اسم فرعون می باشد که به بنی اسرائیل ظلم می کند وآنها را به بردگی می کشد. ودر ادامه فیلم وارد پرده دوم می شود.

پرده دوم:

در این پرده، قهرمان دچار مشکل می شود و با مانع بر خورد، و نقطه اوج اتفاق می افتد. واین قسمت از فیلم بیانگر درگیری بین قهرمان و مانع می‌باشد. دراین فیلم مانع یا مشکل فرعون است که به بنی اسرائیل ظلم و مانع آزاد کردن بنی اسرائیل می باشد. علت این که در فیلم پرنس مصر فرعون مانع و مشکل برای شخص اول داستان یعنی حضرت موسی معرفی می‌شود، این است که مانع یا همان فرعون، فیلم را به اوج نقطه خود می رساند. و یا داستان را دارای کشمکش می کند که موجب ایجاد بالاترین  خطرمی شود.

اما نقطه اوج زمانی است که بنی اسرائیل به دستور فرعون آزاد شده وهمه خوشحال به سمت سرزمین موعود در حرکت هستند که به دریا می رسند. ناگهان شیپور خطر به صدا در می آید و از پشت، فرعون با سپاهیانش پیدا می شوند که آماده حمله و قتل عام بنی اسرائیل هستند. حضرت موسی و بنی اسرائیل مضطر می‌شوند؛ در این هنگام آسمان تیره شده و معجزه ای رخ می‌دهد. آتش از دریا به آسمان می‌رود و از آسمان بر جلوی فرعونیان فرود می‌آید و سدّی از آتش در مقابل آنها پدیدار و مانع ازآسیب رسیدن به بنی اسرائیل می شود. ولی باز هم مردم نگران هستند، که حضرت موسی عصای خود را به آب می زند و دریا شکافته می شود. در نهایت بنی اسرائیل نجات پیدا می کند و فرعونیان در آب غرق می شوند.

پرده سوم:

یکی دیگر از ویژگی های نقطه اوج این است که فیلم را وارد پرده سوم می کند. این فیلم بعد از نقطه اوج  وارد پرده سوم می شود که در پرده سوم  همه چیز به حالت ایده آل بر می گردد و نتیجه مورد نظر حاصل می شود. در پرده سوم این فیلم نیز حضرت موسی موفق می شود، مردم خود را به ارض موعود راهنمایی کند و رسالت خود را انجام دهد.

مبانی انسان‌شناسی وهستی شناسی مستخرج از اثر:

انسان شناسی موجود در پویانمایی، ظاهراً انسان‌شناسی دینی یهودی می‌باشد که قائل به اصالت نژاد یهودیان بر همه اُمم می‌باشد؛ ولی هستی‌شناسی محصور در فیلمنامه و معانی و نشانه‌ها و گفتمان این فیلم، اصلاً توحیدی و اصیل نیست. بلکه همچون انسان‌شناسی یهودی-صهیونی، نگاه فیلم کاملاً اومانیستی  و نژاد پرستانه می‌باشد.

تحلیل وبررسی

نفوذ یهودیان صهیونیست بر هالیوود از آغاز:

هالیوود از زمان تشکیل خود تاکنون به شدت تحت نفوذ تفکرات صهیونیستی بوده است. این مهم در کتب تاریخ سینما چون «امپراتوری خودشان، چگونه یهودیان هالیوود را اختراع کردند» اثر «نیل گابلر» به وضوح قابل پی‌گیری است و انکار آن، ناشی از نخواندن منابع تاریخ سینماست. در کتاب اسطوره های صهیونیستی در سینما، نشر هلال نیز، موارد متعددی از ترویج ایدئولوژی صهیونیستی-یهودی از طریق هالیوود با استنادات به کتب تاریخی و مقدس یهودیان صهیونیست آمده است. این نفوذ تا آن‌جاست که سرمایه داران صهیونیسم جهانی، با قدرت مالی که دارند،  افکار برنامه سازان آن را هدایت می‌کرده و می‌کنند. تهیه کنندگان یهودی-صهیونی حاکم بر هالیوود، دائماً در تلاشند دامنه سیطره خود را بر سایر شرکت‌های فیلم و انیمیشن سازی، با خرید سهام و یا نفوذ بر افکار گسترش دهند. این افراد گیشه و فروش و اقتصاد و به دست آوردن درآمد را از مهم‌ترین اولویت‌های خود معرفی می‌کنند، اما با مروری بر آثار تولیدی آنها به ویژه در بخش انیمیشن، خلاف این امر ثابت می شود. در حقیقت در پس این صنعت پول ساز، قطعا ایدئولوژی و تفکر خاصی نهفته، که قرار است به کمک سرمایه و تکنیک در جهان گسترش یابد.

آنچه مسلم است از سالها پیش تاکنون، لابی صهیونیسم در هالیود، سیطره خود را در عرصه تولیدات کودک به شدت گسترش داده است. (برای فهم دقیق تر این معنا می توانید به سایت «پویانقد» مراجعه بفرمائید.) علاقه کودکان ما به داشتن تصاویر متعدد از شخصیت‌های کارتونی والت دیزنی، تا عروسک‌ها و اسباب بازی‌های شخصیت‌های آن فیلم ها، آن‌چنان شدید است که خرید آنها برای خانواده‌ها به یک عرف معمول و اجتماعی تبدیل شده است.

به عبارت دیگر شرکت‌های انیمیشن سازی، تنها برای همان ساعتی که کودکان ما انیمیشن تولیدی آنها را می بینند، برنامه‌ریزی نمی‌کنند، بلکه تلاش می‌کنند تا فکر و ذهن کودک را حتی در رختخواب شبانه و بازی های کودکانه اش متوجه رفتار و موضوع مورد نظر خود نمایند. از این روی، می توان گفت نه تنها کودکان معصوم، بلکه والدین هم نمی توانند تصور کنند در پی این زیبایی ها و لطافت ها، ممکن است یک جهان بینی خاص و خارق العاده با اهداف بلند مدت نهفته باشد که می خواهد، چهره فرهنگ های خاص جهان را به چهره ای واحد و مطلوب سرمایه داران صهیونیسم بدل کند.

این نکته انکارناشدنی است که یهودیت صهیونیست به یاری سرمایه های هنگفت و البته ‌اندیشه و برنامه ریزی دراز مدت) توانسته است در عرصه فرهنگ، گوی سبقت را از دیگر رقبای جهانی برباید و از این ابزار قدرتمند در راستای رسیدن به اهداف جهانی خود استفاده نماید؛ اما این نباید باعث شود که متولیان فرهنگ جامعه و رسانه‌ها، خود را بازنده بدانند و لااقل با تفسیر وتبیین این امور برای والدین وخانواده‌ها باعث ارتقای سطح آگاهی عمومی جامعه شوند ‌و با گسترش سواد رسانه‌ای در ساحات مختلف باعث ارتقای بینش و بصیرت رسانه‌ای مردم بپردازند که رمز غلبه بر شگردهای جنگ نرم، از نوع نرم و فکرافزایی و بصیرت بخشی است و تحلیل آثار سینمایی در این مسیر صرفاً کاری انفعالی نیست بلکه شناخت و سواد بصری عمومی را تقویت می‌کند و خود نقد وتحلیل، اگر با روش شناسی صحیح و به همراه نگاه استراتژیک و پارادایم شناسی و مقایسه تطبیقی صورت پذیرد، موضوعیت دارد و عملی فعالانه خواهد بود.

بیان روزنامه‌ ‌‌‌‌ها درباره پویانمایی شاهزاده مصر

اینکه چرا این استودیو از یک چنین مضمون تاریخی مذهبی به عنوان پایه و اساس نخستین کارتون بلند خود استفاده کرده، نیازمند مقدمه کوتاهی است که در در ذیل می اید.

در سال1997وقتی در هالیوود شایع شد که جفری کاتزنبرگ پسر طلائی فیلم های کارتونی و یکی از شرکای سابق دیزنی، از علمای بزرگ دین مسیح همچون «رالف برید/ Ralph bread» و «جری فالول/Gerry falwel» خواسته است تا او را در ساخت یک اثر حماسی بر اساس یکی از روایات کتاب مقدس یاری دهند. رسانه های جمعی همگی پی به قضیه‌ای بردند، که رنگ و بوی سیاست داشت. مجله نیوزویک پس از قطعی شدن پروژه، اینچنین تیتر زد: (هالیوود و انجیل؟) این مجله با بررسی این مساله که رؤسای سه نفری «دریم ورکز» یعنی «جفری کاتزنبرگ»، «استیون اسپیلبرگ » و«دیوید گفن/David Geffen» که از حامیان بیل کلینتون و دارو دسته دمکراتش به شمار می آیند، نتیجه گیری کرده است که «برخلاف نظر سرمایه گذاران فیلم و درست مثل گفتوگو های صلح خاورمیانه، هیچگاه نمی توان از این اثر به عنوان ابزاری برای تنش زدایی در جنگ ادیان  استفاده کرد».

«فرانک ریچ» یکی از نویسندگان نیویورک تایمز در مقاله خود نوشت: حتی اگر «فالول» و دیگر کارشناسان مذهبی بتوانند به دریم وُرکز کمک کننند تا از شاهزاده مصر یک بلاک باستر (فیلم پرفروش) بسازد باز هم نفع واقعی آن را لیبرال دمکراتها  خواهند برد.

بنابرین با نزدیک شدن زمان پخش فیلم، روزنامه ها و مجلات سینمایی از آن به عنوان اثری یاد می کردند که «کثرت فرهنگی» cultural pluralism را تبلیغ می کند. زیرا کاتزنبرگ، مُصرانه سعی می کرد تا با بهرگیری از نظریات مذهبی مختلف، پیروان تمام ادیان الهی را راضی نگه دارد. البته این مساله در تاریخ سینمای آمریکا بی سابقه نبوده است زیرا پیشتر، کارگردانان زیادی مثل «سیسیل دیمیل/ cecil Demill» و «دیوید اُسِلزنیک/ David o. selznick» نیز سعی کرده بودند با مشورت با کارشناسان مذهبی اعتبار فیلم های خود را در نزد بیگانگان بالا ببرند.اما در حقیقت کاتزنبرگ می خواست با تولید یک کارتون جنجالی مثل شاهزاده مصر از شریک سابق خود  در شرکت دیزنی یعنی «مایکل ایسنر/Michael Eisner» انتقام بگیرد.

«إمی والاس» از نویسندگان لوسانجلس تایمز در مقاله طویل خود در این باره چنین نوشت: «هیچ معلوم نیست که چرا کاتزنبرگ داستانی از انجیل را دستمایه اولین تجربه کارتونی خود قرار داده است. شاهزاده مصر برخلاف سبک متداول آثار دیزنی، مایه های کمیک چندان قوی ندارد. و در اصل برای مخاطبان بزرگ سال ساخته شده است تا کودکان کم سن و سال! و به همین دلیل ریسک بزرگی برای شرکت دریم وُرکز محسوب می شود.

همچنین در روزنامه «بوستن هارالد» و «USA TOPAY» قریب به همین مضمون مقاله نوشته شد. و در هر حال این انیمیشن با استقبال چشم گیری روبرو نشد. با وجود این که کاتزنبرگ در ساخت این فیلم از مشاوران مذهبی خبره ای استفاده  کرد اما این فیلم با روایت حضرت موسی در انجیل معروف به صفر خروج (Exodas) تفاوت های آشکاری دارد. (ر.ک: مهدی ترابی)

موارد تحریف تاریخی در پویا نمایی شاهزاده مصر

1- طبق نظر تورات(سفر خروج، فصل دوم، فقرات10-1) حضرت موسی توسط دختر فرعون از آب گرفته می شود،  در حالی که در فیلم، حضرت موسی توسط زن فرعون از آب گرفته می شود.

2- در فیلم مادر موسی به نزد زن فرعون نمی رود تا از موسی نگهداری و به آن شیر دهد. وحتی برای این کار سعی هم نمی کند. اما در سفر خروج ، فصل دوم، (آیات10-1):

«و شخصی از خاندان لاوی رفته. یکی از دختران لاوی را به زنی گرفت. و آن زن حامله شده،پسری بزاد. و چون او را نیکو منظر دید، وی را سه ماه نهان داشت و چون نتوانست او را دیگر پنهان دارد، تابوتی از نی برایش گرفت، و آن را به قیر و زفت اندوده، طفل را در آن نهاد، و آن را در نیزار به کنار نهر گذاشت. و خواهرش از دور ایستاد تا بداند اورا چه می شود. و دختر فرعون برای غسل به نهر فرود آمد. و کنیزانش به کنار نهر می گذشتند. پس تابوت را در میان نیزار دیده، کنیزک خویش را فرستاد تا او را بگیرد. و چون آن را بگشاد، طفل را دید و اینک پسری گریان بود. پس دلش بر وی بسوخت و گفت: این از اطفال عبرانیان است. و خواهر وی به دختر فرعون گفت: آیا بروم  زنی شیر ده را از زنان عبرانیان نزدت بخوانم تا طفل را شیر دهد؟ دختر فرعون به وی گفت: برو پس آن دختر رفته، مادر طفل را بخواند. و دختر فرعون گفت: این طفل راببر و آن را برای من شیر بده و مزد تو را خواهم داد. پس آن زن طفل را برداشته، بدو شیر می داد. و چون طفل نمو کرد، وی را نزد دختر فرعون برد، و او را پسر شد. و وی را موسی نام نهاد زیرا گفت: او را از آب کشیدم.»

3- نکته آزار دهنده دیگر،سکانس مربوط به مسابقه ارابه رانی بین موسی و پسر فرعون  است که کاملاًاز فیلم تاریخی «بن هور» اقتباس شده است. باید توجه داشت که طبق نظر مصریان  باستان،  فرعون و تمام اعضای خانواده اش، مقدس و فراتر از دنیای فانی انسان های دیگر بوده اند و بنابراین  هرگز راضی نمی شوند در چنین مسابقه ای شرکت کنند.

4- سکانس قتل یکی از فرعونیان توسط موسی در انجیل به این شکل بیان شده است که، موسی با قصد و از روی عمد مرتکب این عمل شده است. اما در فیلم این کارخیلی  تصادفی اتفاق می افتد و بر خلاف روایت انجیل فرعونیان به این حادثه اهمیتی نمی دهند. در حالی که طبق روایت سفر خروج، فصل دوم، (فقرات 15-11) این سکانس به این شکل بیان شده است:

«زمانی که موسی بزرگ شدبه میان عبرانیان آمده و امور ایشان را ملاحظه می فرمود. روزی مشاهده کرد که شخصی مصری، یکی از عبرانیان را کتک می زند. موسی به اطراف نگاه انداخته و زمانی که دید کسی آنجا نیست، آن مرد مصری را کشته و جسدش را در ریگ ها پنهان ساخت. روز دیگر، دوباره به نزاع یک مصری و عبرانی برخورد. موسی این بار نیز مداخله کرده و به فرد مصری گفت: چرا همسایه خود را می زنی؟ مصری او را مخاطب ساخته و اظهار داشت که آیا می خواهی مرا نیز همانند آن فرد مصری به قتل برسانی؟ موسی از شنیدن این مطلب به هراس افتاد و با خود چنین اندیشید که این واقعه حتماً میان مردم شیوع یافته. از دیگر سو،فرعون که این داستان را شنیده بود بر موسی خشمگین شده  و بر آن شد که حضرت را به قتل برساند. در نتیجه موسی از آن منطقه گریخته و در سرزمین مدیان، ساکن گردید.»

5-هارون برادر حضرت موسی طبق قول انجیل سخن گوی  موسی در نزد فرعون می باشد اما در فیلم او نقش خاصی ندارد و حتی حمایت چندانی از حضرت موسی نمی کند. در سفر خروج ، فصل چهارم (فقرات 16-10)، درباره هارون اینگونه صحبت شده است: «حضرت موسی به خداوند عرضه داشت که من مرد فصیحی نیستم. خداوند او را متوجه این نکته فرمود که خداست که خالق گنگ و کر است و به او فر مود که من زبان تو خواهم بود. موسی به این راضی نشده  و از خداوند خواست تا کسی را  همراه او بفرستت. در این زمان خداوند  خشمگین شده و به موسی فرمود که هارون  همراه تو خواهد بود.»

6-طبق روایت تورات  موسی در سن 83 سالگی نزد فرعون می رود ولی نه تنها در این فیلم  بلکه در اکثر فیلم ها موسی چهره ای بسیار جوان داشته است. طبق روایت سفر خروج، (فقرات10-7):

«موسی که در این زمان 83 ساله بود به دستور خداوند به همراه برادرش  هارون نزد فرعون بازگشت و معجزه تبدیل  عصا به اژدها را نزد وی انجام دادند.»

قوم برگزیده

فیلم پرنس مصر یک فیلم یهودی می باشد که در آن به اصالت قوم یهود یا همان بنی اسرائیل توجه شده است. و به خداوند ویا رسالت و وظیفه یک پیامبر ویا تعالیم یک دین الهی توجه نمی شود. در این فیلم تنها نجات قوم یهود و راهنمایی آن به سوی ارض موعود مورد توجه  قرارگرفته است و مخاطب همین دو موضوع را یعنی «قوم یهود مظلوم وأرض موعود» را از فیلم  می فهمد و می پذیرد.

نژاد پرستی در میان سازندگان  فیلم به گونه ای ریشه دوانده که حتی دوبله کنندگان اصلی پویانمایی پرنس مصر از میان یهودیان انتخاب شده‌اند: «وال کیلمر» به جای موسی پیامبر، «میشل فایفر» به جای همسر موسی، «ساندرا بولاک» به جای خواهر ایشان و «جف گلد بوم» به جای هارون سخن می گویند.

باید به این نکته توجه‌کردکه، این تفکربرگزیدگی قوم بنی اسرائیل و نژاد پرستی آنان ریشه در عقاید و متون دینی یهود و صهیونیزم دارد.به عنوان نمونه در تورات چنین آمده است: «شما منحصراً به خداوندی خدایتان تعلق دارید و او شما را از میان قوم های روی زمین برگزیده است تا قوم خاص او باشید.»[عهد عتیق،سفر تثنیه،باب14،فقره 2].

«او از بین تمام مردم روی زمین، شما را انتخاب کرده است تا برگزیدگان او باشید......نه به دلیل بزرگتر بودن شما از سایر اقوام. بلکه چون شما را دوست داشت و می خواست عهد خود را که با پدران شما بسته بود ، به جا آورد.»[عهد عتیق،باب7،فقرات8-6].

در کتاب تلمود می خوانیم:«فقط به یهودیان می شود به چشم انسان نگاه کرد.خارج از یهودیان،همگی حیوان هستند؛ احکام صادره درمورد خود داری از دزدی و غارت مال دیگران، فقط در مقابل یهودیان صادق است؛ جان و مال دیگر ملل،حلال است؛ شریعت یهودی زنا را برمردان حرام کرده است.این فرمان فقط در مورد زن های یهودی است.عرض و ناموس غیر یهودیان ،بر یهودیان حلال است.» (فرج نژاد، 1388، 111)

در این فیلم به بسیاری از تعالیم ادیان ابراهیمی توهین شده است. مانند: مقام پیامبر، معجزه، وحی و مواردی نیزاز جمله تمدن مصر و نژادپرستی برجسته شده است. چهره حضرت موسی علیه السلام در فیلم، قبل از مبعوث شدن به پیامبری، جوانی زنباره، شهوت ران و بی خیال و بازی گوش می باشد. بدون داشتن ویژگی خاصی، که قابلیت پیامبری را داشته باشد.(نعوذ بالله) هدف از نشان دادن این چنین چهره ای ازحضرت موسی قبل از رسیدن به رسالت، این است که شأن وحی وپیامبری را پایین آورد. به همین ترتیب این مفاهیم القا می شود؛ اولاً: همه افراد حتی گنهکاران می توانند تجربه وحیانی داشته باشند واحتیاج به هیچ ویژگی خاصی ندارد. ثانیاً: بدین وسیله شهوت رانی  خود را توجیه کنند و الگوپردازی معکوس از مقدسات را ترویج کنند. ثالثاً: توسعه طلبی ها و قدرت طلبی های سران دنیاگرای صهیونیسم رادر زمان کنونی توجیه کنند.

همچنین در فیلم، حضرت شعیب، فردی عیاش، خوش گذران و رقاص به تصویر کشیده شده است، بدون داشتن خصوصیت یک پیامبر یا فرد حکیم و عاقل. دختران و خانوداه حضرت شعیب را زنانی بی حیا، رقاص و بی حجاب نشان می دهد به گونه ای که دارای هیچ ویژگی و مشخصه خاصی نیستند. (نعوذبالله)

«با این وجود، وحی دیگر زندگی ساز و قانون حاکم بر تمام ساحات و شؤنات حیات بشری نیست. بلکه وسیله ایست برای ارتباط کوتاه با خدا. پایین آوردن وحی در حد تجربه شخصی، راهی است برای کنار نهادن دین از زندگی بشر.»(همان، 234)

منجی فاسد

این فیلم که به منجی بودن  حضرت موسی اشاره دارد و با توجه به خصوصیات او در فیلم ؛ بی ارتباط بافیلم های منجی گرای هالیوود نمی باشد. این نگاه خاص  یعنی «فاسد بودن منجی» رویه ایست که در بسیاری از فیلم های منجی گرای هالیوودی دیده می شود. این گروه از منجی های سینمایی، انسان های معنوی، دانشمند و دارای فضایل شخصیتی و رفتاری نیستند. بلکه گاهی اوقات از فاسد ترین مردم روی زمین تشکیل شده اند. در فیلم «کنستانتین/Constantine» منجی، فردی است که دو بار خود کشی کرده و به‌قدری سیگار می کشد که سرطان ریه دارد، اخلاق اجتماعی ندارد، اعتقادی به دین ندارد و این کار را برای خدا انجام نمی دهد؛ بلکه برای خودش و پاک شدن گناهانش  انجام می دهد. او برای مقابله با تسخیر شیطان هم از خود کشی استفاده می کند و با کمک «لوسیفر» یا همان شیطان مانع این اتفاق می شود. ، این فیلم درسال2005 بر اساس مجموعه کمیک Hellblazer؛ و به کارگردانی فرانسیس لارنس(Francis Lawrence) و تهیه کنندگی گیلبرت آدلر(Gilbert Adler) ساخته شده است.

منجی در فیلم «رانندگی خشمگین» تبهکاری است که از جهنم فرار می کند و برای انتقام از قاتل دخترش مقابل شیطان و گروهش می ایستد. او فردی فاسد و دارای مشکلات اخلاقی است. در این کار یک فرشته در کالبد انسانی و یک دختر او را کمک می کنند.

کارکتر گالیور در فیلم «سفر های گالیور» مقابل روبات عظیم ایستاده و آن را شکست می دهد. شخصیت او دچار انحراف های مختلف اخلاقی و فکری است که به صورت طنز نشان داده می شود. در فیلم «شاهزاده ایرانی: ماسه های زمان»منجی جهان جوانی خوش گذران و معمولی است که در کودکی با دزدی و ولگردی امرار معاش می کرده است.

در مجموعه فیلم های «ارباب آرزو» معمولاً فردی که موفق می شود جن پلید را به طلسمش باز گرداند فردی دارای انحراف، دزد، فاحشه و افرادی از این قبیل است. عامل نجات در فیلم «والا حضرت» چند جنگجو هستند که مهمترین آنها فردی منحرف از نظر اخلاقی است که با پیدا کردن شمشیر تک شاخ  به جنگ جادوگر پلید می رود. در فیلم «آرماگدون»گروه حفاری که همراه فضانوردان برای نجات انسان ها به فضا می روند، همگی از ارازل و اوباش هستند که به سفارش مسئول حفاری از میان کازینوها، قمارخانه ها، مشروب فروشی ها و محل های فساد جمع آوری می شوند. در نهایت باید گفت این قبیل فیلم ها  بیشتر از آن است که بتوان آن را بیان کرد.

ظهور منجی های فاسد در فیلم‌های هالیوود تناقضی آشکار با نگرش دینی نسبت به آخرزمان دارد. بارها اشاره شده که هدف از نجات، صرف نجات فیزیکی و جسمی نیست و تمام اندیشمندان، سرانجام آخر زمانی را تشکیل حکومت جهانی  بر پایه عدل  و داد و معنویّت می دانند که قطعاً این مهم با منجی های فاسدی که در این گروه بیان شده، محقق نخواهد شد. کارکرد فاسد ثانوی این گونه فیلم ها ایجاد کثرت مصداق برای منجی است، به گونه ای که حتی آدم فاسد هم می تواند در جایگاه نجات بشر قراربگیرد. نتیجه این نگرش انسان ها را از مصداق حقیقی و واقعی منجی دور خواهد ساخت.

در این فیلم  حضرت موسی، به هنگام مبعوث شدن درغارنسبت اشتباه به خدا می دهد واصلاً پیامبری او، برای اجرای تعالیم بزرگ الهی مثل: توحید، عدالت و اخلاق نیست. چرا که در فیلم حضرت موسی از جانب خدا تنها راهنمای قوم یهود به سوی سرزمین موعود می باشد و نه چیز دیگر. وحتی در همه ی جریان فیلم بعد از مبعوث شدن، موسی پیامبر «قوم محور» دیده می شود نه «خدا محور». و معجزاتش نه برای اثبات حقانیت خدا بلکه برای نجات قوم یهود از ستم فرعونیان می باشد.

در واقع تاکید فیلم بر«قهرمان بازی»شخصیت های فیلم می باشد. در حالی که در تورات، پروردگار متعال قهرمان اصلی  داستان است. اوست که موجب رهایی موسی و قومش می شود. در حالی که در طول فیلم نقش و عمل موسی را، در نجات قومش پرنگ تر از نقش پروردگار می بینیم. برای اثبات این مساله لازم است نظر شما را به ترانه ای که «یوکابد » مادر موسی، به همراه قوم بنی اسرائیل در بخشی ابتدائی فیلم می خواند جلب کنم.

«معجزه حقیقت دارد، اگر به آن ایمان داشته باشی، با وجود آنکه امید ضعیف است، اما نمی توان آن را ازبین برد، اگر ایمان داشته باشید، شما هم می توانید خالق معجزه باشید». این ترانه مربوط به صحنه اول فیلم و جریان به آب انداختن موسی توسط مادرش می باشد.

اما در انجیل ترانه ای که یوکابد می خواند مضمونی کاملاً متفاوت دارد.(ترابی، همان) «بخوان به عشق پروردگار، زیرا او، به طرز شکوه مندانه ای پیروز گشته، او اسب و سوارش را به دریا افکند» و در ادامه قوم بنی اسرائیل یکصدا می خوانند: «من به عشق پروردگار خواهم خواند، زیرا او به طرز شکوه مندانه ای پیروز شده، او اسب و سوارش را به دریا افکند، یاد پروردگار، نیرو بخش من است، و باعث رستگاری من شده است».(سفر خروج،باب15،فقره 21)

در فیلم، قوم بنی اسرائیل و حتی موسی و همسرش را طوری نشان می دهد که اعتقاد درستی ندارند و سست عقیده هستند. حتی در برخی موارد از کار خداوند ناراضی هستند، مثلاً: در قسمتی از فیلم خواهر موسی می گوید:«خدا هیچوقت جواب دعاهای منو نداده» یا وقتی که حضرت موسی خطاب به بنی اسرائیل می گوید: من از جانب خدا برای نجات شما مبعوث شده ام، هارون پاسخ می دهد: «از کی تاحالا خدا به فکر ماست» یا زمانی که حضرت موسی جریان مبعوث شدن خود را به سمت فرعون برای همسرش بیان می کند، همسرش از این امر یعنی«فرمان خدا» ناراحت می شود. حتی خود حضرت موسی بعد از آمدن آخرین بلاء و مردن فرزند فرعون، از آنجایی که فرعون برای او مثل برادر بود، با ناراحتی او ناراحت می شود. و در واقع از کار خداوند و عمل او ناراحت است که چرا بچه های معصوم و بی گناه را مورد عقوبت خود قرار داده است. شاید کارگردان با این کار خواسته خدا را با فرعون برابر نشان دهد، به این شکل که روزی فرعون به دلیل قدرت و خواسته خودش کودکان بنی اسرائیل را کشت وامروز خدا کودکان بی گناه  بنی اسرائیل را برای خواسته ی خود  می کشد.

علاوه بر این به این نکته باید توجه کرد، که حضرت موسی در این فیلم اصلاً با فرعون دشمنی ندارد با این که می داند او نسبت به بنی اسرائیل ظالم ونسبت به خداوند متعال کافر است. او تنها از فرعون آزادی قومش را می خواهد نه چیز دیگر و به خاطر پیشینه اش با فرعون به او علاقه دارد و حتی نسبت به اونگران است. همان طور که از فهوای فیلم مشخص است.

نشان دادن خدای ناتوان

همانطور که بیان شد موسی  و برخی افراد در فیلم به خدا اعتراض می کنند و نسبت اشتباه به او می دهند. این اندیشه که خدا ناتوان است و اجازه در اعتراض کردن به او، در تفکرات یهودی صهیونیستی وجود دارد. حاخام آبوهو می گوید: حاخام ها صاحب و اختیار دار حکمرانی خداوند در زمین هستند و خداوند مجبور به برآوردن و تدارک خواسته های آنان است. ساحری بسیار خطرناک است. می تواند[ساحری] بر خدا سایه افکند. به رغم آن، حاخام «کانینا» از انجام آن ابا نکرد. این برای آن بود که او خیلی از خدا برتر و بالا تر بود.

آنچنان اندیشه ناتوان شمردن خدا وند در صهیونیسم گسترش یافت که پس از جنگ جهانی دوم، یهودیان گفتند: «خدا در جنگ دوم جهانی، بندگان خود(یهودیان)را رها کرد و اکنون دیگر زمان کنار نشستن و پشیمانی اوست!

پاپ در دیدار از اردوگاه «آشویتس» و«بیرکناو»، خطاب به یهودیان کشته شده در این اردوگاه ها گفت: «در چنین جایگاهی، زبان ناتوان است. تنها می توان به سکوتی مرده تن سپرد. سکوتی که در آن فریادی به سمت آسمان نهفته است. سخن گفتن بسیار سخت است و دوست دارم به خاطر همه کسانی که از عشق به خدا و عشق به حقیقت رنج می برند، از اعماق وجود فریاد بکشم، خدایا، چرا خاموش و چه طور توانستی این همه بیداد و پیروزی شر را تحمل کنی؟! (فرج نژاد، 121)

حتی قرآن هم به این تفکر یهودی اشاره می کند و آن را رد می کند.(مائده/64) «و قالت الیهود یدُاللهِ مغلولةٌ غُلّت أیدیهم  و لُعِنُوا بما قالُوا بل یَداهُ مَبسُوطَتَانِ.»ترجمه: و یهود گفتن دست خدابسته است،دستهای آنها بسته شده است به واسطه این گفتار، وبه خاطر گفتارشان لعن شدند بلکه دو دست خدا گشاده است.

در بعضی از نقاط فیلم جادو را باعظمت تر از معجزه نشان می دهند. مثل معجزه مار شدن عصای موسی پیامبر یا خون شدن رود نیل، که در این مواقع  فرعونیان با جادو به مقابله می پردازند و جادو در فیلم بیشتر جلوه می کند به گونه ای که در چهره اشخاص در این فیلم ، این قضیه کاملاً مشخص است.

دربخشهایی از فیلم نوع نمایش از بنی اسرائیل  به گونه ای است که کثرت و بزرگی قوم یهود رانشان می دهد، اما چرا در زمان حاضر این کثرت و بزرگی وجود ندارد؟ چه بر سر آن آمده است؟ شاید می خواهند بگویند که علت این قلّت و پراکندگی یهود در زمان حال، ظلم به آنها و دور کردن یهود از سرزمین مادری خود یعنی فلسطین امروزی می باشد که آنها برای احیای تمدن خود باید به ارض موعود یا سرزمین مادری خود  یعنی فلسطین برگردند.

در قسمتی از بخش پایانی فیلم فرعون نجات پیدا می کند، برخلاف روایات اسلامی«یونس /92»؛ در حالی که عامل اصلی ظلم و بدبختی قوم موسی می باشد، شاید این امر در فیلم بیانگر بقا و تداوم تمدن مصر باشد.

در صحنه پایانی فیلم موسی پیامبر همراه لوح سنگی یعنی «تورات» از کوه به سمت قوم خود حرکت می کند که فیلم نمای بزرگی از قوم بنی اسرائیل و نمای کوچکی از موسی پیامبر نشان می دهد. نگاه صحنه از بالا به پایین است. و این امر بیانگراین است که هدف از بعثت موسی و کتاب آوردنش، نجات وخوش بختی نوع مردم بنی اسرائیل است نه مردم آن دوران، و خود این مردم اصالت دارند. و در حقیقت فیلم بیانگر نژاد پرستی وبرگزیدگی قوم یهود می باشد.

خلاصه نموداری تحلیل پویانمایی شاهزاده مصر:

پاره ابتدایی: وجود نظام طبقاتی و ظلم قبطی ها به بنی اسرائیل؛ وارد شدن موسی پیامبر به کاخ فرعون.

نیروی تخریب‌کننده: شناخت پیدا کردن موسی پیامبر از هویت واقعی خود ودلسوزی از برای قوم خود،ونهایتاً فرار از مصر.

پاره میانی: مبعوث شدن به پیامبری و نجات قوم خود از دست فرعون.

نیروی سامان دهنده: تسلیم فرعون در برابر معجزات موسی و نابودی سپاهیان فرعون در دریا.

پاره انتهایی: رسیدن بنی اسرائیل به ارض موعود.

 

مفهوم اصلی: مظلومیت یهود، برگزیدگی و کمک کردن به آنها برای رسیدن به ارض موعود.

سخن پایانی

سال هاست بازار انیمیشن‌های هالیوودی در ایران داغ شده است. این انیمیشن‌ها به سرعت و با سطحی نگری بسیار دوبله و به راحتی از رسانه ملی پخش می‌شوند، بدون نظارتی دقیق. آنچه گفتیم، به این معنی نیست که انیمیشن خوبی در آن سوی مرزها تولید نمی‌شود، بلکه همسویی همه جانبه متولیان فرهنگی کشور با برجسته شدن تعداد خاصی از این محصولات است که پرسش برانگیز است و اینکه چرا در این همه سالها و با بروز و ظهور تکنولوژی‌های پیشرفته وارداتی در کشور، هنوز شاهد رشد صنعت انیمیشن در ایران نشده ایم؟!
در عوض به نظر می‌رسد در عرصه تولیدات کودک عقبگرد کرده و سیر نزولی یافته ایم! هنوز بزرگتر‌های ما « علی کوچولو»، «زهره و زهرا»، «هادی و هدی»، «هشیار و بیدار»، «آفتاب و مهتاب»، «خونه مادر بزرگه» را از یاد نبرده‌اند .مگر همین «مدرسه موش ها» نبود که کشور ژاپن با افتخار آن را از ما خرید؟‌! مگر همین «کلاه قرمزی و پسرخاله» نبود که در جامعه آن همه موج ایجاد کرد؟! ما را چه شده که امروز آن همه نبوغ را فراموش کرده ایم و به جای توجه به هنرمندان با ذوق و توانایمان دنبال آثار مبتذل غربی می‌گردیم؟!
چند نکته و فیلم شناسی مقاله:
1. شرکت «دریم ورکز» متعلق به شخسی به نام  اسنیون اسپیلبرگ می باشد.این شخص از جمله صهیونیست های پر نفوذ هالیوود می باشد،که پس از ساخت فیلم هایی با حمایت دولت نژاد پرست  صهیونیست مانند «فهرست شیندلر» و تصاحب جوایز فراوان  که صهیونیست ها به دلیل مظلوم نمایی فراوان از یهودیان در جریان جنگ جهانی دوم،در این فیلم سه ساعته،به او دادند،توانست شرکت بزرگ «دریم ورکز» را تاسیس کند.اسپیلبرگ روابط بسیار گرمی با سران اسرائیل دارد.(کتاب:اسطوره های صهیونیستی سینما-  تهیه شده در موسسه فرهنگی  موعود و مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما – ناشر: هلال -  نوشته :محمد حسین فرج نژاد ،ص 55و56)
2. درام( dram): به مفهوم مدرن، داستان و مثالی از کشمکش های انسانی است.کشمکش ها انسانی از گونه های فیزیکی، روانی، فکری یا ایدئو لوژیکی، درام را در کل پایه گذاری می کند. و بنابر فرجام شخصیت ها و یا موقعیت های مبارز داستان، نوع مبارزه و طرز پرداخت آن، انواع تراژدی،کمدی و ملودرام شکل می پذیرد. (کتاب ماهیت سینما ج1 ، ص35) در ملودرام، طرح داستان معمولاً حاوی مسائل شدید احساسی، ایدآلیستی و قهرمانی است.در این نوع داستان ها دقایقی را می توان یافت که زندگی قهرمان به مویی بسته است و البته درتمام این موارد نیرویی از غیب به کمک او می شتابد و قهرمان پیروزمندانه  دشمن نابکار را از پای در می آورد.(کتاب ماهیت سینما ج1، ص42و41).
3. The walt Disney company والت دیزنی، یک شرکت سازنده انیمیشن است، این شرکت در16 اکتبر 1923 توسط «والت دیزنی» و با مشارکت برادرش«روی اُلیور دیزنی Roy o .disney» در قالب یک استودیو کوچک انیمیشن سازی تاسیس شد. شرکت والت دیزنی به سرعت توسعه پیدا کرد و به یکی از بزرگترین استودیوهای هالیوود تبدیل شد. این شرکت امروز مالک چهارده شهربازی، شمار زیادی شبکه تلویزیونی از جمله «ای بی سی، شبکه دیزنی، ای اس پی ان» و «ای بی سی خانوادگی»، همچنین شرکت تابع  و زیر مجموعه  والت دیزنی پیکچرز، پیکسار، مارول اینترتینمنت، لوکاس فیلم و هیولو می باشد. دفتر مرکزی این شرکت و استودیو اصلی ان  در شهر«بربنک کالیفرنیا» قرار دارد. مایکل ایسنر، رئیس شرکت والت دیزنی، برای تاسیس و ساخت شعبه اروپایی 4800 هکتاری دیزنی لند (دیزنی لند پاریس) در شهر تازه تاسیس (مارن لاواله) در حومه پاریس با «ژاک شیراک» نخست وزیر فرانسه، قراردادی را به امضا رساند.
4.  فیلم رانندگی خشمگین (drive angry) – با کارگردانی Patrick lussier و بازیگری نیکلاس گیج در نقش میلتون. خلاصه داستان : میلتون کسی است که از جهنم به زمین آمده  تا قاتلین دخترش را به جهنم بفرستد ! چون به تازگی دخترش توسط یک گروه انحرافی از افراد متعصب مذهبی  به منظور به جا آوردن یک مراسم مذهبی کشته شده و حالا نوه کوچکش هم توسط همین گروه ، که جونا کینگ رهبری ان را بر عهده دارد، ربوده شده و قرار است  در مراسمی مشابه، او نیز قربانی شود......
5. فیلم سفر های گالیورGulliver Travels)) عنوان فیلمی است آمریکایی با ژانر فانتزی ، کمدی و ماجرایی که از تاریخ 25 دسامبر 2010 اکران شده است. کارگردان این فیلم  «راب لترمن  Rob Letterman» است. سفر های گالیور از دسته فیلم هایی است که بر اساس یک سرزمین خیالی ساخته شده است . این فیلم به طور نچندان مرتبطی بر اساس رمانی از جاناتان سوییفت با همین نام  تولید شده است . با وجود این که داستان این فیلم مربوط به قرن 18 است اما فیلم بر پایه دوره مدرن کنونی ساخته شده است.
6. فیلم شاهزاده ایران (Prince of Persia-The sands of time) نام فیلم سینمایی است که در پایان  ماه می 2010 در سینما های جهان به نمایش درامده است. این فیلم بر اساس یک بازی ویدئویی به همین نام  ساخته شده است. تهیه کننده این فیلم «جری برو کهایمرJerry Brakheimer » است، و «مایکل نیوول Michael cormac  newell» که جام آتش را ساخته بود  آن را کارگردانی می کند. پیش نویس فیلم نامه را «جردن مکنر Jordan mechner» سازنده سری شاهزاده ایران نوشته است.
7. فیلم ارباب آرزو ها «wishmaster» یک فیلم در سبک ترسناک و فانتزی است که اولین بار در سال 1997 منتشر شد و پس از موفقیت این فیلم سه دنبال دیگر برای ان ساخته شد.کارگردانی این فیلم را «رابرت کرتسمان Robert kurtzman» ، تهیه کنندگی آن را « وس کریون wes craven»، ونویسنده فیلم نامه آن را «پیتر اتکینزPeter Atkinz » برعهده گرفته است. خلاصه: در سال 1127ق م پادشاه ایران ، جنی را احضار می کند تا سه آرزویش را برآورده کند و ...
8. فیلم والا حضرت ((Your-Highness فیلمی است محصول آمریکا  با ژانر فانتزی و کمدی. کارگردان این فیلم « دیوید گوردون گرین David Gordon green»، تهیه کنندگی آن را «اسکات استابرScott stuber»  و نوسنده گی آن را «دنی مک براید Danny mcbride» و «بن بست Ben best» انجام داده اند.تاریخ انتشار آن 18 آوریل 2011 و ساخت کشور آمریکا می باشد.
9. فیلم آرماگدون «Armageddon» محصول سال 1998 می باشد و کارگردان و تهیه کننده آن «مایکل بی Michael Bay» و بازیگران آن «بروس ویلس، بن افلک ،لیو تیلور» می باشد. خلاصه داستان : محققان ناسا سیارکی به ابعاد ایالات تگزاس را کشف می کنند که تا کمتر از یک ماه  دیگر به زمین برخورد می کند. تنها سناریوی آنها برای نجات جهان از پایان دنیا، فرستادان گروهی از حفاران چاه های نفتی  دریایی به این سیارک است . تا با حفاری ، بمبی را در اعماق  آن قرار دهند  که سیارک را در آخرین لحظه به دو نیم تقسیم کند ، اما همه چیز مطابق برنامه پیش نمی رود.
منابع و مآخذ:
کتاب‌ها:
- قرآن کریم
- کتاب مقدس
- اسطوره های صهیونیستی سینما، محمد حسین فرج نژاد، تهیه کننده: موسسه فرهنگی موعود و مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول1388، ناشر: هلال.
- امپراتوری هالیوود، چگونه یهودیان هالیوود را اختراع کردند، نیل گابلر، ترجمه ای از کتاب  an empire of their own: how the jews invented Hollywood. C 1988, Neal Gabler ترجمه الهام شوشتری زاده، با مقدمه دکتر مجید شاه حسینی، تهران، انشارات عابد، چاپ اول، 1391.
- درآمدی بر مطالعات ارتباطی، ترجمه مهدی غبرایی، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.
- ماهیت سینما، ج 1، بزرگمهر رفیعا، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1389.
مقالات:
- هالیوود و بازنمایی ایران هراسی در تحلیل واقعه 13 آبان (تحلیل فیلم «آرگو»)،رفیع الدین اسماعیلی، منتشره در: فصل‌نامه علمی-پژوهشی معرفت فرهنگی اجتماعی، شماره 16، پائیز 1392.
- تحریفات تاریخی مذهبی در انیمیشن شاهزاده مصر، نوشته: مهدی ترابی، منتشر شده در: پرتال جامع علوم انسانی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی/ www.ensani.ir)
- سایت انجمن کلیمیان تهران/ www.iranjewish.com.
- سایت پویا نقد/ http://pouyanaghd.ir.