خبر گزاری رسا ـ عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) اظهار داشت: مطالعه و تحلیل اخلاق در ادیان، سرپل ورود مبلغان به گفت‌وگوی با دیگر ادیان است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام حسینی قلعه بهمن، عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و مدیر مسئول نشریه معرفت ادیان، در ارتباط با اهمیت و ضرورت پرداختن به بحث های اخلاق در ادیان اظهار داشت: با مطالعه و تحلیل اخلاق در ادیان دیگر، به ارزش واقعی دستورات اخلاقی دین اسلام پی می بریم.

مدیر دانشگاه مجازی امام خمینی(ره) معتقد است: مطالعه و تحلیل اخلاق در ادیان، سرپل ورود مبلغان به گفت‌وگوی با دیگر ادیان است و نیازهای آنان را برای شناخت بیشتر ادیان تأمین می کند.

در ادامه این گفت و گو را می خوانید:

رسا: با عرض سلام و ادب خدمت شما لطفا درباره واژه دین با عنایت به دستورات اخلاقی ادیان، نکاتی بیان بفرمایید؟

بحثی که این گفتگو برای آن ترتیب داده شده، درباره مطالعات اخلاقی در ادیان مختلف است. در ابتدا به یک نکته اشاره کنم و آن این است که وقتی در بحثها، واژه دین را به کار می بریم، واژه گسترده ای را اراده کرده ایم، به عبارت دیگر به اعتقاد ما، دین مجموعه ای است که از جانب پروردگار متعال برای هدایت بشر توسط انبیای الهی فرستاده شده است و هدفش هدایت انسان‌ها به کمال و سعادت است و به عبارتی تعریف دقیق دین از نگاه ما ادیان الهی را شامل می شود، اما برای ورود به بحث، با حفظ همان تعریف خودمان از دین، حتما باید این معنا را گسترش دهیم و به سنت‌های رایج در میان مردم که به عنوان دین شناخته می شوند، تعمیم دهیم.

رسا: چرا برای گفتگوی میان ادیان باید به مباحث اخلاق در میان ادیان بپردازیم؟

اگر قرار است روزی بین ادیان مختلف گفت و گویی صورت گیرد، آسانترین و ساده ترین قسمت، مباحث اخلاقی است، اگر توانستیم در مباحثه‌هایمان از عرصه اخلاق بگذریم و نتایج خوبی بگیریم، می توانیم وارد عرصه های دیگر شویم و ان شاء الله در آنها هم نتایج خوبی را به دست آوریم.

رسا: اهمیت و ویژگی پرداختن به مباحث اخلاقی بین ادیان، در گفتگوهای بین ادیان چیست؟

همانطور که بیان شد مهمترین ویژگی و اهمیت پرداختن به این مباحث، ایجاد سرپل مستحکم و منطقی و اثر گذار برای ما جهت شروع گفتگوی میان ادیان و در نهایت تبلیغ دین به این شیوه می باشد. اما جدای از این مطلب یک نکته قابل توجه دیگر هم وجود دارد و آن پی بردن به میراث بسیار با ارزشی است که در اخلاق اسلامی و اخلاقی که مبتنی بر کتاب و سنت اهل بیت (ع) است وجود دارد، و این جنبه بسیار مهمی می باشد.

رسا: اگر ممکن است نکته مهمی را که بیان کردید، در قالب مثال تبیین فرمایید تا محسوس تر شود؟

برای مثال: در آیین بودا چند اصل مهم اخلاقی مطرح می شود و این چند اصل کلی را بسیار پر رنگ در جهان ارائه می دهند و وجه محرک این آیین در دنیا می شود. اما می بینیم در میان کلمات گهربار معصومین (ع) و آیات قرآن کریم بسیار مباحث پر مغزتر و پر معناتری وجود دارد که اگر مقایسه با همان اصول اخلاقی در ادیان دیگر شود، جلوه گری خاصی می یابد.

پس با مطالعه اخلاق در ادیان دیگر به ارزش مباحث اخلاقی در دین خودمان پی می بریم.

در موضوع ارتباط گیری با خانواده یا صله رحم خیلی نکات کوچکی در ادیان دیگر می بینیم، اما از امام رضا (ع) داریم که با خویشاوند خود پیوند برقرار کن و لو به یک جرعه آب، یعنی به بهانه یک لیوان آب دادن به اقوامت یا آنها را دعوت به خانه‌ات کن و یا به خانه آنها برو و نگذار اقوامت از تو جدا شوند و این بیان چقدر با ارزش است.

حالا اگر مشابه این کلام در اخلاق هندو پیدا شود، چقدر در دنیا سروصدا به راه می اندازد. همین طور این اتفاقات در مباحث دیگر مثل هدف اخلاق و ضمانت اجرایی احکام اخلاقی جریان دارد.

از مطالعه همین مطالب است که پی می بریم که در دین خودمان چه مؤلفه های ارزشمندی وجود دارد.

رسا: آیا نکته در خور توجه دیگری هم در بحث ضرورت و اهمیت مطالعه اخلاق بین ادیان وجود دارد؟

نکته مهم دیگر، پیدا کردن راه تبلیغ اسلام است، یعنی وقتی ما اخلاق ادیان دیگر را می خوانیم از آن متوجه می شویم که در جوامع دیگر چه موضوعاتی برایشان جذاب است و کشش دارد، ما خودمان در اینجا معدن و مخزن اینگونه آموزه های اخلاقی هستیم، و می توانیم این معادن را ببریم برای آنها و بگوییم این اخلاق را شما دارید، اما برتری و قدرت و زیبایی آن را با اخلاق پر محتوایی که در دست داریم به رخ بکشیم و معرفی کنیم، این یک راه گسترش اسلام به سراسر دنیا است.

شما اگر به طرف شرق حرکت کنید، اصلا می بینید گسترش اسلام در آنها از طریق مکتب های عرفانی و تصوف است تا مکتب های عقلانی و فلسفی؛ به دلیل اینکه فضای آنها به گونه ای است که مطالب عرفانی را بیشتر می پذیرد و هندوئیسم و بودیسم کمی فضای عرفانی تر دارند. پس اگر کسی می خواهد در آن مناطق به این عرصه ورود داشته باشد و نقاط تاثیر گذار را بشناسد، از همان طریق وارد می شود.

رسا: چه محورهایی در بحث گفتگوی بین ادیان مطرح است؟

اگر کسی می خواهد مطالعات اخلاق بین ادیانی داشته باشد، باید نظام اخلاقی آن دین را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد و نظام اخلاقی هر دین و آیینی حداقل پنج عنصر و رکن مهم دارد و مطالعات در این پنج رکن ثمر می دهد.

رکن اول: هدف نظام و رفتار اخلاقی است، یعنی داخل نظام اخلاقی اولین رکن، بحث از هدف اخلاق است، برای مثال در فضای اخلاق اسلامی هدف اخلاق را اغلب، قرب الهی قرار می دهند، انسان اخلاقی زندگی می کند تا بنده مقربی باشد، و هر چه که ما را به این هدف برساند می شود اخلاق خوب و هر چه که ما را از این هدف دور کند می شود اخلاق بد.

مثلا در آیین هندو، هدف اصلی این است که به مرتبه ای به نام" مکشه "یا "مکتی" برسند هندوها اعتقاد دارند که انسان‌ها در یک چرخه حیات و مرگ دائما در حال گردش هستند و باید کاری کنند که از این چرخه خارج شوند، یعنی طوری زندگی کنند که دیگر متوقف نشوند و به اعتقاد خودشان به "برهمن "که جان جهان و اصل هستی است، ملحق شوند، مثل قطره ای که باید در دریا قرار بگیرد پس هدف اخلاقشان را "مکشه" قرار داده اند، اما باز می گویند خیلی ها به این مرتبه نمی رسند، پس کاری کنیم که در زندگی بعدی حداقل آدم متولد شویم و از جانوران متولد نشویم.

همین طور در آیین بودا آنها هم به همین چرخه که به نام "سمساره" می باشد، معتقد هستند و آنها هم باید از این چرخه خارج شوند و خروج از چرخه را می گویند" نیروانه "که" نیروانا" شهرت دارد و اگر هم نرسیدند زندگی بعدشان باید زندگی خوبی باشد و همین طور ادیان دیگر هدفی را برای دینشان می گذارند، پس این یک مطالعه مهمی است که هم می شود به تنهایی بررسی کرد و هم می توان ترکیبی آن را بررسی کرد. یعنی ما بیاییم هدف نظام اخلاقی اسلام را بگیریم و بگوییم با هدف نظام اخلاقی فلان دین چه شباهت‌هایی و چه افتراقاتی دارند و چه امتازاتی در هدف اخلاقی اسلام است که در آن یکی پیدا نمی شود.

رکن دوم: اصول کلی اخلاقی است برای مثال اینکه عدالت خوب است و ظلم بد است، دو حکم اصلی اخلاق اسلامی است، برویم در آیین های دیگر ببینیم چه احکامی را مبنا قرار می دهند و سایر احکام را از آن اخذ می کنند. و هر کدام از این رکن ها، دنیایی از بحث است که ما به قدری از آن اکتفا می کنیم.

رکن سوم: اصول فردی و استنتاجی است که از اصول اصلی گرفته می شوند، مثلا ما بیاییم در آیین هندو و بودا یک اصلی را مثل اصل اجتناب از آزار موجودات زنده، مورد بررسی قرار دهیم که آیا در عالم اسلام چنین چیزی، حتی قویتر از این را داریم؟ تا آنجایی که اگر کسی به چارپایان بی دلیل ضربه ای بزند باید پاسخگو باشد، و این بحث جذابی است که ما دینی را فردی و یا تطبیقی بررسی کنیم.

و رکن چهارم: که بحث جالبی هم است بحث ضمانت اجرای احکام اخلاقی است، ببینیم در ادیان مختلف چه ضمانت های اجرایی وجود دارد، مثلا اگر کسی فرض کنیم روز "سبت "را مراعات نکند.

یهودیها چهار دغدغه اصلی دارند یکی رعایت روز "سبت" است، یکی رعایت جشن ها است و دیگری رعایت خانواده و همینطور رعایت اجتماع می‌باشد، پس باید ببینیم اگر کسی اینها را رعایت نکرد چه ضمانت اجرایی برایش وجود دارد.

برای مثال ما در عالم اسلام نسبت به بحث ضمانت اجرا می گوییم کسی که غیبت کند، در دنیا مورد نفرت مردم است و در آخرت هم روی تلی از آتش نگه داشته می شود، تا آن کسی که غیبتش شده است بیاید و حلال کند. در اسلام به شکل های مختلفی ما ضمانت اجرا داریم، این هم یک موضوع جذاب و جالب است که همه علاقه دارند که بفهمند، اگر این اتفاق نیافتد چه می شود.

مثلا در عالم زرتشت اگر افراد بعضی از احکام اخلاقی را مراعات نکنند، مجازات‌های شدیدی را برایش در نظر می گیرند، البته الان به خاطر اینکه توانش را ندارند، اجرا نمی کنند.

رسا: آیا در واقع در ادیان دیگر بحث ضمانت اجرایی مثل اسلام داریم؟

ضمانت اجرایی شکل های مختلفی دارد از جمله درونی و بیرونی، دنیوی و اخروی. مثلا بحث نفس لوامه یک شکل ضمانت اجرایی است که فرد یک گناه اخلاقی را که مرتکب می شود، خودش به جان خودش می افتد و خودش را تادیب می کند، لذا در ضمانت اجرایی احکام اخلاقی به این شکل و دقت و ظرافت هیچ دینی را سراغ نداریم، حتی مثل" مرگ ارزانی" در آیین زرتشت آن هم با فرض داشتن قدرت که بحثی برای خودش دارد، اما عالم اسلام ضمانت اجرایی‌هایش، معقول‌ترین و جالب‌ترین ضمانت اجرایی‌ها است یعنی طوری است که می تواند دین اسلام را علیرغم تبلیغات وسیعی که بر خلاف واقع انجام می دهند، لطیف ترین و تاثیرگذارترین دین دنیا معرفی کند.

رکن پنجم: عوامل انگیزشی است که در دین چه پاداش ها و چه امتیازهایی قرار می دهند که افراد به طرف رعایت اخلاف پیش روند.

بر خلاف ضمانت اجرایی که بیشتر تنبیهی است، عوامل انگیزشی بیشتر تشویقی هستند و در ادیان مختلف چه چیزهایی لحاظ شده تا افراد اخلاقی زندگی کنند.

مثلا در عالم اسلام، افرادی که اخلاقی زندگی می کنند، خداوند به آنها در دنیا و آخرت عزت می دهد، قرآن می فرماید (من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب) و این پاداش بسیار بزرگی است که می گوید تقوا داشته باشید، خداوند در هر مسیر سختی و بن بستی راه را برایتان باز می کند، از این قویتر دیگر چه می خواهید و تازه می فرماید از جایی که فکر نمی کنید روزی می گیرید. خب چه تشویقی از این بهتر که خداوند تضمین کند در صورتی که فرد کار خودش را حتما انجام بدهد، خداوند هم مشکلاتش را حل می کند و هم راه را باز می کند.

خلاصه اینکه در بعد عوامل انگیزشی نیز اگر ادیان مختلف مقایسه شوند، ما به عظمت دین اسلام بیش از گذشته، پی می بریم.

رسا: اگر موافق هستند به محصول و نتایج بحث برسیم؟

اولین محصول این بحث این است که قدر اسلام را بدانیم، دومین محصول این است که قدر منابع دینی مان را بدانیم، گنجینه عظیمی در روایات معصومین نهفته است که باید به بهترین نحو از آن استفاده کرد، همچنین متوجه می شویم که قرآن کریم چه آموزه های بزرگ اخلاقی را به ما داده و ما به آن توجه نمی کنیم.

خیلی عجیب است، قرآن کریم از اول تا آخر، تمام بحث هایش با هم سازگار هستند، شما بحث های اخلاقی اش را پیدا کنید، می بینید که با بحث های اعتقادی‌اش سازگار است و همین طور با بحث های فقهی‌اش سازگار است و با نگاهش به جهان یک پارچه و سازگار است و این خودش یک نکته مهم است.

چون شما به هر متن مقدس دیگر در ادیان و آیین‌های دیگر مراجعه می کنید، افراد دائما مجبور هستند توجیه کنند و مثلا زرتشتی بیاید و بگوید ما از اوستا فقط "گاته" را قبول داریم و باقیش را اهمیت نمی دهیم در حالی که" گات" یا همان "گاته" بخش کوچکی از کتاب اوستا است.

و ثمره سوم این بحث این است که ما راه گفتگو را با سایر ادیان باز می کنیم، چون وقتی می خواهیم بر فرض با یک مسیحی صحبت کنیم، وقتی آن فرد مسیحی ببیند که شما با آموزه های اخلاقی دین مسیح آشنا هستید و با این حال دارید وارد بحث می شوید، همان اول دیدش نسبت به شما تغییر می کند و این برچسب به ما نمی خورد که بدون آگاهی و آشنایی از دین به نقد ما پرداخته اند، بلکه می گویند این فرد با اشنایی به ادیان دیگر اسلام را انتخاب کرده و آگاهانه این مسیر را انتخاب کرده که در مسیر گفتگو بسیار امتیاز بزرگی است. و نکته انتهایی اینکه بحث های اخلاقی تاثیرگذارترین مباحث بر دیگران هستند، یعنی شما تاثیری که با مباحث اخلاقی خودتان می توانید بر جوامع دیگر و حتی جامعه خودتان بگذارید، بسیار شگرف است و اگر در جوامع دیگر می خواهید وارد شوید، باید اخلاقیات آنها را بدانید و بعد وارد در مباحثه شوید، تا آنها را تحت تاثیر اسلام قرار دهید.