تبيین: مقاله (صلاحيت‌هاي لازم براي مديران به‌منظور تصدي پست‌هاي مديريتي در نظام اسلامي با تأكيد بر آيات و روايات) نوشته اجواد آقامحمدي ، که در فصل نامه علمی پژوهشی ( اسلام و پژوهش های مدیریتی) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

چكيده

هر ملتي در ساية مديريت كارآمد و پويا، سعادت واقعي را به دست خواهد آورد. اين مقاله با هدف بررسي شايستگي‌ها و صلاحيت‌هاي لازم براي مديران به‌منظور تصدي پست‌هاي مديريتي در نظام اسلامي با تأكيد بر آيات و روايات تهيه و تدوين شده است.

مقدمه

يكي از اركان زندگي اجتماعي «مديريت» است كه تحقق اهداف فردي، گروهي و سازماني را روشن مي‌كند.
تفاوت عالم انسانيت با عالم حيوانيت ضرورت مديريت در زندگي اجتماعي انسان را بيشتر روشن مي‌كند.
اثرات مثبت و سازندة مديريت در تمام جنبه‌هاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و سياسي نمود عيني مي‌يابد و تبلور ويژه‌اي دارد.
البته ذكر اين نكته ضروري است كه در اينجا، منظور مديريتي است كه مطابق آيات و روايات می باشد، كه به صورت همه‌جانبه به مسئله توجه كرده است.
نقش معيارهاي اسلامي در انتخاب مديران براي موفقيت كاركنان و مديران، بسيار برجسته است. و اين مسئله زماني قابل تأمل و توجه است كه مديران در نظامي خدمت كنند كه آن نظام برخاسته از رأي مردم، و نوع حكومت آن الهي و ديني باشد.
هدف اصلي و مهم پژوهش حاضر بررسي شايستگي‌ها، شاخصه‌ها و ويژگي‌هاي مديران در نظام اسلامي مبتني بر آيات و روايات معتبر است.

تبيين واژه‌ها و مفاهيم

الف. مديريت: به اندازة تعداد مؤلفان و نويسندگان علم مديريت، تعريف «مديريت» وجود دارد.
با همة اين اوصاف، از تعاريف متعددي كه ارائه گرديد، مي‌توان به چند خصيصه اشاره كرد: «مديريت فرايند است»؛ يعني: امري مداوم و پيوسته است، هماهنگي ميان منابع (انساني و مالي و مادي) از ديگر ويژگي مهم مديريت است، و در نهايت، «رسيدن به هدف‌هاي سازماني» ويژگي مهم و با ارزش مديريت تلقي مي‌شود كه در همة تعاريف مديريتي به آن اشاره شده است.

ب. مديريت اسلامي: «مديريت اسلامي» واژه‌اي نو در ادبيات علمي كشور است.
«مديريت اسلامي» منبعث از آموزه‌هاي ديني و اسلامي، عقل و اجماع است و هدف آن اعتلاي فرهنگ اصيل ناب محمدي و تأمين قسط و عدل و زدودن ظلم و استكبارستيزي است.

ج. شايستگي و صلاحيت: كلمة «صلاحيت» (Competency) معمولاً در منابع روان‌شناسي به توانايي افراد براي پاسخ‌گويي به مطالبات عمده و مهم محيطي تعريف شده است. «صلاحيت» در لغت، به عنوان در‌خور، سزاوار، كفايت‌كننده، قابل پذيرش، توانا و دارندة آمادگي كافي براي وارد شدن به حرفة خاص مطرح شده است و ارتباط مستقيمي با داشتن گواهي در آن حرفه دارد .
د. ارزش‌ها در سازمان: يكي از مباحث مهم در مديريت، بحث «ارزش‌هاي انساني» است. شناخت ارزش‌ها آثار مستقيمي در بازده كار، كنترل نيروي انساني، كاهش هزينه‌ها و ارزيابي صحيح كار دارد. «ارزش» يك باور اساسي حول شرايطي است كه اهميت قابل ملاحظه و معنا‌داري براي افراد دارد و هميشه ثابت است.
از نگاه آيت‌الله مصباح، ارزش‌ها به سه دسته تقسيم مي‌شوند كه عبارتند از: ارزش‌هاي مستقيم(عبادات)، ارزش‌هاي معمولي و متعارف (صفات خوب انساني) و ارزش‌هاي غيرمستقيم (اعمال صالح يا كارهاي خوبي كه براي رضاي خدا انجام مي‌گيرد) (مصباح‌، 1379، ص 16).

صلاحيت‌هاي مديران از منظر آيات و روايات

در مكتب تربيتي اسلام، شاخص‌ها و ويژگي‌هايي وجود دارد كه رعايت هر‌يك از آنها به‌خودي‌خود، مديري در تراز جهاني تربيت خواهد كرد كه در ادامه به برخي از آنها اشاره مي‌گردد:

1. ايمان به قادر مطلق

در نظام اسلامي، مديريت‌ها به كساني واگذار مي‌شود كه در بعد انديشه و عمل، اسلام را قبول داشته باشند و اين‌گونه انسان‌ها را با اوصاف و عناويني همچون «صالحين، متقين، قاسطين، مخلصين، محسنين و مطهرين» مي‌شناسيم.

2. تربيت اخلاقي و ايماني

تمامي مكاتب الهي و بشري اين اصل را پذيرفته‌اند كه در صورتي مي‌توان به جامعه نظم و ثبات بخشيد كه حقوق و تكاليفي كه براي انسان‌ها در نظر گرفته شده است به خوبي ملاك عمل قرار گيرد، و اين تنها در ساية تربيت صحيح محقق خواهد شد .
يكي از مهم‌ترين اصول در تربيت اجتماعي و سياسي، كه افراد بايد داراي آن باشند تا بتوانند تأثيرگذار باشند و خود اين اصل را اشاعه دهند «ايمان و اخلاق نيكو» است كه مكرر در آموزه‌هاي اسلامي بر آن تأكيد شده است. روشن است افرادي كه تربيت اخلاقي و ايماني كامل نداشته باشند صلاحيت و شايستگي تصدي پست‌هاي مديريتي را در نظام اسلامي ندارند.

3. سعة صدر

سعة صدر يكي از مهم‌ترين ابزارهاي مديريت است. اگر كسي از اين نعمت و موهبت الهي برخوردار نباشد، هر‌گز نمي‌تواند رهبري انسان‌ها را بر عهده بگيرد.
«سعة صدر» يكي از مهم‌ترين ويژگي مديران اسلامي است، مديراني كه نبايد با شكستي از ميدان به در روند، و با موفقيتي سرمست و مغرور شوند.

4. مسئوليت‌پذيري

نقش هر كس در تعيين سرنوشت جامعه‌اش و بازتابي كه اعمال ديگران در سرنوشت او دارد و تعهدي كه بايد در پذيرش مسئوليت‌هاي اجتماعي داشته باشد، ايجاب مي‌كند كه وي ناظر و مراقب همة اموري باشد كه در اطراف او و جامعه‌اش اتفاق مي‌افتد.

5. اهتمام به ارشاد در مسير سعادت

بعضي رهبران و مديران آنچه را در قلمرو مديريت خود مي‌نگرند صرفاً اداره كردن و انجام مسئوليت در حد گذران دوران مديريت آنهاست. بدين‌روي، نسبت به امور فكري، فرهنگي و اعتقادي جامعه و افراد تحت مديريت خود، خارج از محدودة اداره، و از آن مهم‌تر، براي دوران آينده و زمان بعد، چندان توجهي ندارند، در‌حالي‌كه رهبران الهي و اسلامي انسان را به عنوان موجودي ابدي و جاودان در دوران مديريت و رهبري خود پرورش مي‌دهند.

6. محبت رحيمانه

رسول اكرم(صلی الله عیه و آله) نمونة برجستة رهبر و مديري است كه از نفوذ عميقي در ميان مردم برخوردار بود و در اعماق دل مردم نفوذ داشت و با همين جاذبه توانست مردمي تندخو، بداخلاق و پراكنده را به خود جلب كند و از آنها امتي متحد و نمونه بسازد.
بدون شك، مدير موفق كسي است كه با محبت و حسن خلق و صميميت با همة عناصر و نيروها رفتار كند.

7. قانون‌پذيري به جاي قانون‌گريزي و خودمحوري

جامعة قانون‌مدار را انسان‌هاي قانونمند مي‌سازند و در اين زمينه، نقش مديران بسيار برجسته است. مديري كه مصلحت جامعه را بر آرمان‌هاي فردي و شخصي، و نظم اجتماعي و قانون‌مداري را بر بي‌نظمي و قانون‌گريزي ترجيح مي‌دهد.

8. عدالت‌محوري، ظلم‌ستيزي و نفي استكبار

يكي از صفات ويژة مديران اسلامي «عدالت‌محوري» و «مبارزه با ظلم و ظلم‌ستيزي» است كه در رفتار رسول اكرم(صلی الله عیه و آله) به عنوان مديري شايسته و نمونه، نمود عيني يافته است و مديران ما بايد داراي چنين خصيصه‌اي باشند.

9. حسن شهرت

از منظر حضرت علي(علیه السلام)، مدير اسلامي بايد كاري كند كه نام نيك از او به يادگار بماند. پس حسن شهرت و سابقه از ويژگي‌هاي مهم مدير اسلامي است و كارگزاران نظام اسلامي بايد در انتخاب مديران دقت كنند تا افرادي را كه داراي حسن شهرت و سابقة مفيد و نام نيكو هستند به سرپرستي و مديريت مراكز و مؤسسات دولتي و عمومي انتخاب نمايند.

10. داشتن بصيرت و دورانديشي

«بصيرت» در آموزه‌ها و فرهنگ قرآني، حالتي است كه به انسان توانايي تشخيص درست حقايق و تحليل واقعيت‌ها را مي‌دهد. از‌اين‌رو، در قرآن كريم به اين مسئله در ابعاد گوناگون توجه شده است؛ داشتن بصيرت و دورانديشي يكي از شايستگي‌ها و ويژگي‌هاي كليدي مديران در حال حاضر است و مديراني كه از اين اصل مهم به دور باشند در فضاي كنوني راه به جايي نخواهند برد.

11. تخصص

شايسته است در كنار تعهد، به دانش و تخصص توجه ويژه‌اي مبذول گردد؛ زيرا بدون داشتن تخصص در دنياي متغير امروزي، نمي‌توان به اميال و آرزوهاي سازماني دست يافت.

12. ميانه‌روي

آيين تربيتي دين به اعتدال در هر امري فرا‌‌مي‌خواند و مجموعه قوانين و مقررات و آداب ديني به گونه‌اي است كه انسان متعادل تربيت شوند.
روشن است كه داشتن اعتدال و ميانه‌روي بايد از صلاحيت‌هاي مديران به حساب آيد و اگر اين رويكرد در نظام مديريتي كشور حاكم شود آينده‌اي به دور از افراط و تفريط خواهيم داشت.

13. رعايت انضباط اقتصادي

در قرآن كريم، خداوند متعال در جاهاي متعدد، به مبارزه با مال‌اندوزي و تكاثر اشاره كرده و آن را به‌مثابة زياده‌خواهي و انحطاط اخلاقي برشمرده است و توجه به بيت‌المال و درست مصرف كردن از آموزه‌هاي اسلامي است كه مديران بايد از اين ويژگي ممتاز برخوردار باشند.

جمع‌بندي و نتيجه‌گيري

در مكاتب مديريتي از غرب گرفته تا شرق، يكي از ويژگي‌هاي برجسته، كه براي مديران ذكر شده، اين است كه مدير بتواند به هر طريق ممكن، براي سازمان سودآوري كند. در مكتب مترقي اسلام در كنار توجه جدي به معنويت به ماديات هم توجه فراواني شده است، اما - همان‌گونه كه ذكر شد - براي رسيدن به اميال و آرزهاي مادي، دست زدن به هر كاري جايز نيست.
نتايج و يافته‌هاي پژوهش حاضر 13 شاخص و ويژگي براي افرادي كه خواهان پست مديريتي در نظام اسلامي هستند برشمرده كه هر‌يك از اين شاخصه‌ها داراي بار ارزشي فراواني است كه رعايت آنها و وجود آنها در مديران، جامعه‌ را از هر گزندي مصون خواهد داشت.