تبيین: مقاله (جستاري در حيات نوري امامان عليهم السلام) نوشته محمدحسين فارياب⁽¹⁾ ، که در دوفصل نامه علمی پژوهشی ( معرفت کلامی) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

 

 

چكيده

مسئلة آفرينش نوري امامان معصوم عليهم السلام از مسائلي است كه اگرچه در روايات بازتاب درخور توجهي داشته، در آثار متكلمان و محققان كمتر بدان پرداخته شده است. نگارنده در اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي و با استفاده از روايات معتبر به بررسي اين مسئله، به ويژه شئون امامان عليهم السلام در آن عرصه پرداخته است.

مقدمه
نوع نگرش به امامان عليهم السلام در ميان باورمندان به امامت ايشان همواره مختلف بوده است؛ برخي مقاماتِ فوق بشري بسياري به امامان عليهم السلام داده اند و برخي نيز در اين جانب احتياط را رعايت كرده اند. در اين راستا متهم كردن افراد به غلو و تقصير نيز همواره مطرح بوده است. ازاين روست كه مراجعه به سخنان امامان عليهم السلام براي برون رفت از اين اتهامات و رسيدن به نگرش مطابق با واقع، يكي از مهم ترين راهكارها به شمار مي آيد.
آنچه در اين نوشتار مورد تأكيد است، نخست بررسي اين پرسش است كه امام پيش از ورود به عرصۀ دنيا ـ كه آن را عالم انوار يا ارواح مي ناميم ـ چگونه وجودي داشته است؟ دوم آنكه در عرصۀ قبل از دنيا، امام چه شئوني داشته است؟

1. ويژگي هاي نور ائمه اطهار عليهم السلام

نور امامان عليهم السلام داراي ويژگي هايي است كه به آنها اشاره مي كنيم.

1ـ1. نخستين آفريده ها

در روايات فراواني آمده است كه نور پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و ائمة اطهار عليهم السلام پيش از آفرينش ديگر موجودات، از جمله پيش از آفرينش اين نظام مادّي آفريده شده است.
در زيارت جامعة كبيره نيز چنين آمده است: خلقكم الله انواراً فجعلكم بعرشه محدقين... بكم فتح الله و بكم يختم (صدوق، 1413ق، ج2، ص613)؛ شما را به صورت نور آفريد... به وسيلة شما گشود [آفرينش را آغاز كرد] و به وسيلة شما به پايان مي رساند.

1ـ2. حقيقت نور امامان؛ مادي يا غيرمادي؟

تاكنون اصل وجود نوري و اينكه اين نور، نخستين آفريدۀ خداوند است، اثبات شد؛ اما حقيقت اين نور چيست؟ آيا همان روح است؟ همراه با جسم است يا مجرد محض است؟ و...
واقعيت آن است كه پاسخ گويي دقيق به اين پرسش ها چندان آسان نيست، اما در روايات پرشماري بيان شده كه مقصود از نور امامان عليهم السلام همان روح آنهاست.
در روايتي از امام رضا عليهم السلام آمده كه نور امامان عليهم السلام همان روح آنهاست؛ ضمن آنكه تصريح شده كه همين روح، نخستين مخلوق خداوند است.
بنابراين روشن مي شود كه مقصود از نور امامان عليهم السلام، همان ارواح مطهّر آنهاست. طبيعي است كه اين روح في نفسه مجرد است و ويژگي هاي مادي ندارد.

1ـ3. حقيقت شبح نوري امامان

در برخي روايات، گوشه اي ديگر از حقيقت مسئلۀ وجود نوري امامان عليهم السلام آشكار مي شود. توضيح آنكه روح آدمي در اين دنيا در قالب بدن اوست، اگرچه قابليت خروج از آن را دارد. اينك بايد ديد كه روح و نور امامان عليهم السلام در آن سرا، چگونه بوده است.
ابوحمزة ثمالي روايتي صحيح از امام سجاد عليهم السلام نقل مي كند که در بخش اول اين روايت تصريح شده كه خداوند اين نورها را از نور عظمت خود آفريد. اينكه مقصود از نور عظمت خداوند چيست، روشن نيست، اما به وضوح از بزرگي اين نوع آفرينش حكايت دارد. در بخش دوم اين روايت، تصريح شده كه اين انوار به صورت اشباح نوراني بوده اند.

اينك پرسش آن است كه مقصود از اشباح چيست؟

دربارۀ شبحي بودن آن انوار، آنچه مي توان گفت اين است كه نور امامان عليهم السلام قالبي به نام شبح داشته است. اين قالب به طور قطع، بدن مادي نبوده است؛ زيرا بدن مادي بعدها آفريده شده است و اساساً آن سرا، سراي مادي نبوده است. بنابراين ممكن است شبح يادشده، قالب مثالي ايشان باشد. اين احتمالي است كه برخي از بزرگان نيز آن را تأييد كرده اند.
نكتۀ ديگري نيز كه بايد بدان پرداخته شود آن است كه چنان كه خواهد آمد، روايات فراواني دربارۀ عالم ذر وجود دارد. عالم ذر عالمي است كه به عالم اظلّه يا ميثاق معروف است و اساساً برخي محدثان، روايات مربوط به عالم ذر را ذيل عنوان الاظلّه و الذر جمع آوري كرده اند.
بنا بر آنچه گذشت، روح و بدن مثالي امامان عليهم السلام، نخستين مخلوقات بوده و پس از آن در مراحل بعدي خلقت، روح و بدن مثالي ديگر انسان ها آفريده شده است. با توجه به آنچه گفته شد، تاكنون به سه نتيجه دست يافته ايم، نخست آنكه مقصود از نور امامان عليهم السلام همان روح ايشان است؛ دوم آنكه اين روح در آن برهه، با قالب جسم مثالي بوده است كه از آن به اشباح نوراني تعبير مي شود؛ سوم آنكه اين روح و بدن مثالي در عالم ذر نيز وجود داشته است.
بنابراين با توجه به مجموعة روايات مي توان به اين نتيجه رسيد كه آفرينش امامان در آن عرصه، به صورت روح و بدون بدن مادّي بوده، هرچند قالبي مثالي داشته است.

1ـ4. نور امامان؛ موجوداتي زنده و فعال

يكي از پرسش هاي مطرح در اين باره آن است كه آيا نور امامان عليهم السلام در آن عرصه داراي حيات بوده است؟ فعاليتي هم داشته يا خير؟ براي پاسخ به اين پرسش بايد به چند نكته اشاره كرد:
اول آنكه در رواياتي كه گذشت، تصريح شد كه آفرينش نوري امامان به صورت روح همراه با شبح بوده است؛
دوم آنكه رواياتي كه از حضور امامان عليهم السلام در عالم ذر سخن مي گويند، تأييدي بر وجود روح امامان هستند و بعيد به نظر مي رسد كه روح امامان عليهم السلام در عالم ذر چيزي غير از نور آنها هنگام آفرينش باشد؛
سوم آنكه در رواياتي پرشمار به اين مطلب اشاره شده كه انوار مطهر ائمه عليهم السلام در آن برهه، به تمجيد و تقديس خداوند سبحان بوده مشغول بودند.
البته اينكه اين تقديس و تهليل چگونه بوده است، بايد گفت طبيعي است كه اين كار مانند تهليل و تقديس ما انسان ها در اين دنيا كه با زبان و قلب صورت مي گيرد نبوده است.

1ـ5. پرسش ها و پاسخ ها

ثابت شد كه انوار امامان عليهم السلام، موجوداتي زنده و فعال در آن عرصه بوده اند و نور ايشان نيز همان روح آنهاست. اما پرسش هايي چند مطرح است:

پرسش يكم: آيا نفس قديم است يا حادث؟ اگر حادث است، حدوثش به حدوث بدن است يا آنكه نفس و روح پيش از بدن وجود داشته اند؟

جمعي از حكما بر استحالة وجود ارواح پيش از ابدان پاي مي فشرند و حدوث نفس را همراه حدوث بدن قلمداد مي كنند و برخي ديگر نيز حدوث نفس به عين حدوث بدن دانسته اند،  درحالي كه روايات پرشمار بيانگر آفرينش ارواح قبل از اجسادند .
باري، اگر امكان تقدم نفس بر بدن و نيز تحقق اين امر تأييد شود، به آساني مي توان گفت كه ارواح همة انسان ها از جمله امامان عليهم السلام قبل از آفرينش اجساد، آفريده شده و ارواح امامان عليهم السلام به دليل شرافت ويژه اي كه دارند، نخستين آفريدگان بوده اند. اين ارواح پس از آفرينش اجساد، به بدن ملحق شده اند؛ اما اگر ثابت شود كه تقدم ارواح بر اجساد استحالة عقلي دارد، سخن گفتن از وجود ارواح امامان عليهم السلام معنا نخواهد داشت و روايات يادشده نيازمند تأويل خواهند.
روح امامان عليهم السلام نيز همان روح يا وجود نوري است؛ چنان كه ظاهر و بلكه صريح روايات نيز گوياي همين امر است.

پرسش دوم: بر اساس روايات پيشين گفتيم كه انوار رسول الله صلي الله عليه و آله و امامان عليهم السلام نخستين آفريدگان هستند. اين در حالي است كه در تعداد اندكي از روايات تأكيد شده كه نور پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نخستين مخلوق بوده است.
در پاسخ بايد گفت كه اين رواياتِ بسيار اندك (و به حسب تتبع نگارنده، كمتر از انگشتان يك دست) مرسل و نامعتبرند و اعتبار سندي ندارند؛ اگرچه ازآنجاكه افضليت رسول الله صلي الله عليه و آله بر همگان امري مورد اجماع ميان مسلمانان است، مي توان تصور كرد و پذيرفت كه نور آن پيامبر بزرگ به لحاظ رتبي مقدم بر نور امامان عليهم السلام آفريده شده است.
در مجموع به نظر مي رسد اولاً رواياتي كه نخستين مخلوق را عقل مي دانند، بسيار اندك اند و همگي مرسل هستند؛ ثانياً اگر اين مدلول كه عقل، نخستين مخلوق است، پذيرفته شود، وجه جمع يادشده با رواياتي كه نور پيامبر را نخستين مخلوق مي دانستند، پذيرفتني مي نمايد.

پرسش سوم: تاريخ دقيق آفرينش انوار امامان عليهم السلام چه زماني بوده است؟
در پاسخ بايد گفت اولاً چون آفرينش نوري امامان عليهم السلام در عالمي بدون زمان و مكان بوده است، اساساً تعيين زمان براي آن معنا ندارد؛ با وجود اين، در برخي روايات تأكيد شده است كه آفرينش نوري پيامبر و ائمة اطهار عليهم السلام پيش از حضرت آدم عليهم السلام بوده است؛ اما دربارة اينكه چه مقدار پيش از آن بوده، مضمون روايات متفاوت است.

2. شئون وجود نوري امامان عليهم السلام نسبت به ديگر آفريده ها

روشن است كه امر آفرينش به انوار معصومان عليهم السلام ختم نشده و پس از ايشان نيز اين مسئله ادامه يافته است. براي نمونه، آيات و روايات پرشماري كه از وجود ارواح قبل از اجساد حكايت مي كنند و يا سخن از عالم ذر به ميان مي آورند، نشان مي دهد كه ابتدا ارواح و سپس بدن ها آفريده شده اند. همچنين اگر حضرت آدم عليهم السلام را نخستين انسان آفريده شده ـ كه مركب از روح و جسم است ـ بدانيم، به روشني مي توان وجود فرشتگان و جنيان را پيش از انسان ثابت كرد؛ چنان كه اين مدعا از آيۀ سي ام سورۀ بقره كه گفت وگوي ميان خداوند با فرشتگان و پس از آن با شيطان است، به روشني اثبات مي شود.

در اينجا به رابطة امام با دو گروه از موجوداتي كه پيش از دنيا وجود داشته اند، اشاره مي كنيم.

2ـ1. امام و فرشتگان

تبيين رابطة امام با فرشتگان پژوهشي مستقل مي طلبد و در اينجا تنها به دنبال بيان شئون امامان عليهم السلام در قبال فرشتگان پيش از آغاز آفرينش اين دنيا هستيم. دست كم در دو روايت آمده كه ائمه عليهم السلام در آن عوالم، تقديس و تسبيح خداوند را به ملائكه آموزش دادند و به نوعي مربي ايشان در اين مسئله بودند.

2ـ2. امام و ارواح انسان ها

گذشت كه ارواح انسان ها پيش از اجساد آنها آفريده شده اند. بنابراين در آن عرصه، هم ارواح امامان عليهم السلام موجود بوده اند و هم ارواح انسان ها كه از جملة آنها ارواح پيامبران نيز هست. داده هاي ما دربارة اينكه ارواح يادشده در آن دنيا به چه كاري مشغول بودند، اندك است؛ اما در برخي روايات از عرضة ارواح انسان ها بر امامان عليهم السلام خبر داده شده است.
مسئلة عالم ذر نيز ارتباط تنگاتنگي با اين مسئله دارد، هرچند كه وجود عالمي به نام عالم ذر مورد توافق همگان نيست. بااين حال با توجه به انبوه رواياتي كه دربارۀ عالم ذر وارد شده اند، نمي توان اصل وجود اين عالم را انكار كرد.
به هر حال، با فرض اثبات عالم ذر، نمي توان ارواح امامان را در قبال وجود ذره اي انسان ها بدون شأن دانست؛ هرچند اطلاعات ما در اين باره چندان نيست كه بتواند به تشريح اين شئون بپردازد.

2ـ3. واسطة فيض در آفرينش ديگر آفريدگان

يكي از مهم ترين پرسش ها در بحث خلقت نوري پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و امامان عليهم السلام مسئلة چرايي آفرينش نوري آنها، آن هم به منزلة نخستين آفريده هاست. در بياني ساده مي توان گفت حكمت الهي اقتضا مي كند آن گاه كه خداوند سبحان بخواهد دست به آفرينش بزند، شبيه ترين موجود از به خود را نظر داشتن كمالات بيافريند كه داراي بيشترين سنخيت با خود باشد. از سوي ديگر، خداوندي كه مجرد و نور محض است، سنخيتي با ماده و امر مادي ندارد؛ ازاين رو بايد نخستين آفريدة الهي خلقتي نوراني داشته باشد.
به ديگر بيان، معصومان عليهم السلام در حقيقت سبب و واسطة فيض خداوند در آفرينش ديگر آفريده ها هستند.
تعبير بكم فتح الله مي تواند مؤيد اين معنا باشد كه امامان عليهم السلام واسطه در آفرينش ديگر مخلوقات اند؛ بدين بيان كه حرف باء ظهور در سببيت دارد و دليلي نيز براي دست برداشتن از اين ظهور نيست.
البته اين سخنان بدان معنا نيست كه ايشان خالق و آفريدگار مخلوقات اند؛ چراكه بر اساس جهان بيني توحيدي دين اسلام، خداوند سبحان تنها آفريدگار است. با وجود اين، آفرينش خداوند در حقيقت فيض او نسبت به آفريدگان است و اين فيض به واسطة انوار پاك پيامبر و ائمه عليهم السلام تحقق مي يابد. اين آموزه امري غريب نيست و فيوضات الهي در اغلب موارد با واسطه اي همراه اند.
بنا بر آنچه گذشت، وجود نوري امامان عليهم السلام واسطة فيض خداوند در آفرينش ديگر آفريدگان است.

نتيجه گيري

از مجموع آنچه گذشت مي توان بدين نتايج رسيد:

1. انوار مقدس ائمة اطهار عليهم السلام نخستين آفريدگان هستي اند. آنان در آفرينش اوليه به صورت موجوداتي نوراني و داراي حيات بوده اند؛
2. مقصود از نور، همان روح مطهر امامان عليهم السلام است كه در قالبي مثالي در آن سرا حضور داشته؛ قالبي كه از آن به اشباح نوراني تعبير شده است؛
3. از جمله شئون و وظايف ايشان در آن برهه، تمجيد و تقديس خداوند سبحان بوده است. بر اساس برخي روايات، آموزش اين كار به فرشتگان نيز از جمله كارهاي امامان عليهم السلام بوده است؛
4. ايشان بر ديگر موجودات در آن عرصه، مانند فرشتگان و نيز ارواح ديگر انسان ها حجت بوده اند؛
5. از برخي روايات با كمك برخي تحليل هاي فلسفي مي توان يكي از شئون مهم امامان در آن برهه را اين دانست كه ايشان واسطة فيض خدا در آفرينش ديگر آفريدگان هستند؛ گرچه جزئيات اين حقيقت چندان براي ما روشن نيست.

---

1.استاديار مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ره