کارشناس ارشد علوم حدیث دانشگاه امام صادق (ع)؛ با اشاره به ایراد خطبه فدکیه توسط حضرت زهرا(س)، آن را از جمله مهم ترین اسناد تاریخی مربوط به وقایع صدر اسلام دانست.

علی معدلی ؛ ایراد خطبه فدکیه را توسط حضرت زهرا(س) از جمله مهم ترین استاد تاریخی مربوط به وقایع صدر اسلام دانست و در گفتگویی ضمن بررسی ابعاد مختلف این خطبه، به بررسی مسائلی مربوط به اسنادو رجال خطبه پرداخت.

خطبه فدکیه چیست و نحوه شکل گیری آن چگونه بوده است؟

خطبه فدکیه ایراد شده توسط حضرت زهرا(س) را می توان از جمله مهم ترین اسناد تاریخی مربوط به وقایع صدر اسلام دانست.

 این سخنرانی که در مسجد پیامبر و در حضور مهاجرین و انصار صورت گرفته است؛ حاوی نکات فراوانی است که هر کدام ازین نکات می تواند روشنگر بخشی از رخداد های آن قطع زمانی باشد و این روشنگری تاریخی ورای معارف الهیه عظیمی است که در کلمات صدیقه کبری متجلی شده است.

توطئه غصب خلافت که در ماه های آخر حیات پیامبر اکرم (ص) کلید خورده بود، با رحلت ایشان به مرحله اجرا در آمد و با همنشینی در سقیفه بنی ساعده و هجوم به بیت امیر المومنین جهت بیعت، پیش رفت.

ظاهراً غاصبین به هجوم جهت اخذ بیعت اجباری ، کفایت نکرده و در جهت تکمیل این پروژه تصمیم به غصب اموال امیرالمومنین و حضرت زهرا(س) می گیرند.

صدیقه طاهره با مطلع گشتن ازین قضیه و طبق دأب ولایت، شخصاً وارد عرصه شده و قدم به سوی مسجد می گذارندو در مخالفت با تصدی مقام خلافت توسط نا اهلان و غصب حقوق مادی و معنوی اهل بیت، خطبه فدکیه را ایراد می کنند.

در این بخش قصد ورود به مضامین خطبه را نداریم، اما نکته ای که ذهن مخاطبین را بایستی متوجّه آن کنیم، این است که فدک را صرفاً نباید تکه ای زمین یا آبادی دانست که با تصرف نا حق آن ، زهرای مرضیه و ایضاً سایر ائمه اطهار در طول حیات خود مکرراً به آن اشاره کرده و درصدد باز پس گیری آن بر می آمدند.

چرا فدک در بین شیعیان از اهمیت خاصی برخوردار است؟

فدک در قاموس شیعه، نماد معنای عظیمی است که هرگز محدود به قطعه ای زمین نیست و همین معناست که سطح منازعه را از مخاصمه ای سطحی به مبارزه ای سیاسی و اعتقادی تبدیل می کند. حضرت زهرا(س) در این خطبه با ورود به مباحث متعدد، ضمن تظلم و حق خواهی به بیان معارفی عظیم پرداخته و با استدلالات عقلی و نقلی سعی در اثبات امیرالمومنین علی (ع) را دارد.

خطبه فدک را می توان اولین بروز و ظهور جدی مبارزه و حق طلبی علیه توطئه غصب خلافت و انحراف از مسیر حق دانست.

اسناد و رجال ناقل خطبه فدکیه/خطبه فدکیه را به حق می توان امتداد راه غدیر دانست

خطبه دختر پیامبر اسلام در مسجد النبی بعد از رحلت ایشان و در حضور جمع کثیری از انصار و مهاجرین از اسناد و مدارک بسیار مهم آن دوره است، مباحثی که صدیقه طاهره در این سخنرانی به آن ها اشاره می کند، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و ازاین دوره سندیت این روایت و اثبات صحیح بودن آن نزد علمای شیعی امری مهم و ضروری به شمار آمده است.

کما این که در مورد خطبه غدیر که اثبات ولایت و جانشینی بلافصل امیر المومنین علی(ع) است، نیز علما و محققین سعی در اثبات سندیت خطبه داشته اندتا خط بطلانی باشد بر روی تمامی شبهات حول این قضیه .

در مورد خطبه فدکیه نیز که به حق می توان آن را امتداد راه غدیر دانست، محدثان و مورخان به بررسی سندیت خطبه پرداخته و این خطبه را از صحیح ترین روایت منقول از فاطمه زهرا(س) می دانند.
منابع راوی این خطبه را می توان به دو بخش عمده تقسیم کرد:

الف) منابعی که خطبه را نقل کردند اما به دلایلی، امروز در دست ما نیست و فقط اَماراتی وجود دارد که این منبع وجود داشته و خطبه فدکیه در آن نقل شده است. ازین دسته می توان به کتاب "خطبه الزهرا" از لوط ابن یحیی معروف به ابومخنف ازدی (م.157 هـ) و نیز کتاب "کلام فاطمه فی فدک " نوشته ابوالفرج اصفهانی از محدثین مشهور قرن 4 هجری اشاره کرد. همچنین احمدبن عبد الواحد بن احمد البزّاز معروف به ابن عبدول( 33-423) از مشایخ نجائی و شیخ طوسی کتابی به نام "تفسیر خطبه فاطمه الزهرا" داشته است.

همچنین دیگر مورخان و محدثان قرن دوم تا چهارم هجری نیز هر کدام به بخش هایی و یا تمام این خطبه اشاره کرده اند.
ب) منابع مکتوبی که در حال حاضر در دسترس ماست و خطبه را نقل کرده اند.
تعداد این دسته از منابع، کم نیست و حتی از لحاظ تقدم و تأخر زمانی نیز در طیف های مختلف از زمان می توان این منابع را مشاهده کرد. فی المثل کتاب " بلاغت النساء" اثر احمد ابن طیفور را می توان از قدیمی ترین منابع خطبه فدکیه دانست.

احمد ابن عبد العزیز جوهری از محدثین اهل سنت در قرن دوم هجری، السقیفه را تألیف نموده است. اصل این کتاب در حال حاضر موجود نیست اما ابن ابی الحدید معتزلی در کتاب شرح نهج البلاغه خود، بخش هایی ازین کتاب را نقل می کند.
من لا یحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق که از کتب اربعه شیعه محسوب می شود بخشی ازین خطبه را به نقل از حضرت زینب (س) نقل می کند.
محققین، مصادر دست اول این خطبه را ده ها مورد احصاء کرده اند، به گونه ای که این پژوهش های روایی روایی و حدیثی جواب دندان شکنی است برای مستشکلین از اهل سنت که این روایت را مجعول و ساخته ذهن علمای متأخر شیعی دانسته اند.

ورود به محتوای خطبه و شرحی کوتاه ازین دریای معرفت

همان گونه که قبلا گفتیم خطبه فدکیه را نباید صرفا به عنوان یک سخنرانی در نظر گرفت. صدیقه کبری(س) در این خطبه ضمن بیان عمیق ترین معارف الهیه با شجاعت به مسئله حقانیت امیر المومنین (ع) اشاره می کند و ضمن انتقاد از بیعت شکنی انصار و مهاجرین با بهره گیری متقن و متین از آیات و روایات سعی در اثبات ولایت و همچنین حقانیت اهل بیت و دفاع از حقوق مادی و معنوی ایشان دارد.

فاطمه زهرا (س) در ابتدای خطبه ضمن شهادت به وحدانیت هدا با فصیح ترین و ادبی ترین عبارات به مدح و ستایش ذات اقدس اله می پردازد.
نحوه بیان حضرت ناخود آگاه ذهن خواننده را به تعابیر امیرالمومنین در نهج البلاغه متبادر می کند.

پس ضمن بیان فلسفه نبوت دوران تاریک جاهلیت را به مردم یاد آوری می کند و زهرای مرضیه (س) طبق وصیت پیامبر اکرم که قرآن را به عنوان مهم ترین یادگار در کنار اهل بیت برای امت قرار داده اند مردم را به بازگشت به قرآن دعوت می کند صدیقه کبری سپس با بیان فلسفه احکام و عبارات به طور اجمالی به ارکان دین و اخلاق اشاره می کندو سپس وارد بحث غصب خلافت امیرالمومنین می شود.

حضرت با بیان ویژگی های خود و امیر المومنین به شدت از مردم گلایه می کند . مرور جملات حضرت زهرا (س) در این بخش حکایت از اوج دلسوختگی و درد و غمی است که به ایشان و اهل بیت (ع) روا داشته شده است.

پاسخ شبهه ابوبکر توسط صدیقه طاهره(س)، با استناد بر قرآن

زهرای مرضیه(س) در این بخش از خطبه شبه ای که در خصوص فدک توسط ابوبکر مطرح شده باستناد قرآن پاسخ می دهد.
ابوبکر برای توجیه غصب فدک به استناد به روایتی مجعول اظهار داشته بود که پیامبران از خود ارثی به جای نمی گذارند، حضرت در مقام پاسخ به وی با ذکر بینه از قرآن می فرماید: ای پسر ابی قحافه آیا در کتاب خدا وند آمده که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم نبرم؟

حقا که سخن ناروایی گفتی. آیا عهد کتاب خداوند را کنار گذاشته و پشت سرتان انداخته اید؟ در آن جا که گوید: و سلیمان از داود ارث برد و آن جا که داستان یحی ابن زکریا را باز گو می کند که می فرماید : پروردگارا از سوی خودت جانشینی به من ببخش که از من و خاندان یعقوب ارث برد.
صدیقه کبری سپس با استنادات عقلی و نقلی حقانیت خود و امیر المومنین را اثبات کرده و به شدت از مردم شکوه می کند.

حضرت زهرا علیها السلام در بخش های پایانی خطبه با بیانات تند و گلایه آمیز بیعت شکنان را با صفت منافق مورد خطاب قرار داده و رفاه طلبی و تمایل به زندگی را عامل این پیمان شکنی معرفی می کند.
سخن که بدین جا می رسد توطئه گران فضا را به شدت ملتهب می بینند سعی در توجیه و مظلوم نمایی دارند.

ابوبکر تلاش میکند در این مقطع از زهرای مرضیه دل جوی کند و فضا را به سمت آرامش پیش ببرد. وی دلیل غصب فدک را تهیه ساز و برگ جنگی و خرید اسلحه عنوان می کند . با مستمسک قرار دادن نصلحت امت سعی در سرپوش گذاشتن بر رفتار خود و هم کیشانش را دارد. وی حضرت زهرا را نخاطب قرار داده و می گوید: آیا صلاح می دانید که من در این مورد خلاف پدرت حضرت رسول(ص) عمل کنم؟

در این هنگام حضرت به شدت خشمگین می شود و می فرماید: سبحان الله ! هیچ گاه رسول خدا از کتاب خدا رو ی گردان نبوده و نسبت به احکام او مخالفت ننموده آیا شما با نیرنگ و فریب اجماع کرده بهانه ای دروغین به وی نسبت می دهید؟!

قلم عاجز است از بیان درد و غمی که امت پیامبر بلافاصله بعد از رحلت ایشان به اهل بیت وی روا داشتند؛ اما بالاجمال خوانندگان محترم را خصوصا در این ایام به مرور دو باره خطبه فدکیه دعوت می کنم. کما این که با مرور این خطبه خواننده هم با معارف عمیق دینی آشنا می شود و هم نحوه مهاجه با مخالفین ولایت را فرا می گیرد.

همچنین برخی تعابیر خطبه فدکیه روضه مجسمی است که خود صدیقه طاهره ، بیان کننده آن هاست.
مجال ما در این گفت و گو بسیار اندک بود و فقط قصد داشتیم اذهان مخاطبین را به این سند شیعه توجهی دوباره دهیم.

خوانندگان محترم می توانند برای بهره برداری بیشتر به شروحی که براین خطبه نگاشته شده مراجعه کنند از جمله این شروح می توان به شرح آیت الله مصباح یزدی و هم چنین آیت الله مجتبی تهرانی اشاره کرد و نیز کتب متعددی از علما و پژو هشگران شیعی در شرح و توضیح این خطبه به رشته تحریر در آوردند .

و در پایان خدای متعال را به آبروی زهرای مرضیه قسم می دهیم که ما را از رهروان و حامیان مکتب ولایت قرار دهد .
و آخر دعوانا ان الحمدالله رب العالمین.