تبيین:مقاله (مشخصه‌هاي مديريت جهادي از منظر قرآن) نوشته محمدحسن جعفري⁽¹⁾، که دردو فصلنامه علمی ترویجی (اسلام و پژوهش های مدیریتی) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

/
چکيده
اين مقاله كوشيده است با روش «استنباطي» و با مراجعه به قرآن و بررسي آيات مربوط به جهاد، ويژگي‌هايي براي جهاد استخراج كند. با بررسي اين ويژگي‌ها و با تحليل مفهوم «مديريت»، تلاش شده است ويژگي‌هاي مربوط به جهاد با موضوع مديريت تطبيق داده شده، مشخصه‌‌هاي مديريت جهادي از منظر قرآن استخراج شود.

مقدمه
در ادبيات اسلامي، جهاد اگرچه زماني که به صورت مطلق و بدون قيد به کار مي‌رود، به جنگ و کارزار با کفار و منافقان انصراف پيدا مي‌کند و در روايات زيادي نيز جهاد در اين معنا به کار رفته، اما اين واژه داراي مفهوم گسترده‌تري است و در مصاديق ديگري هم استعمال شده است؛ بنابراين، جهاد علاوه بر مقدس‌ بودن، مفهومي گسترده‌تر دارد که مي‌تواند در مصاديق متعدد به کار رود و بسياري کارها به لحاظ ويژگي‌‌هاي خاص، مصداق جهاد محسوب مي‌شود.
از سوي ديگر، در پي ظهور انقلاب اسلامي و رواج کاربرد مفاهيم ديني، مفهوم «جهاد» نيز در مصاديق متعددي، علاوه بر جنگ و کارزار با دشمن به کار رفت که مهم‌ترين آنها تشکيل «جهاد سازندگي»، «جهاد دانشگاهي» و «اردوهاي جهادي» است. در سال‌هاي اخير نيز مقام معظم رهبري مفهوم «مديريت جهادي» را مطرح ساخت و از اين مفهوم در نام‌گذاري سال  ‌1393 استفاده کرد. دقت در اين شعار نشان مي‌دهد که رهبر معظم انقلاب «مديريت جهادي» را در کنار «عزم ملي»، به‌عنوان راه‌کار حل مشکلات اقتصادي و فرهنگي معرفي کرده است. يکي از دغدغه‌هايي‌ که در پي ايجاد مفهوم «مديريت جهادي» و طرح اين شعار به وجود مي‌آيد، اين موضوع است که مديريت جهادي چيست؟ و چه مشخصه‌هايي دارد؟ و چگونه مي‌توان به آن دست يافت؟
مفهوم «مديريت» از منظر قرآن
مديريت مربوط به مجموعه‌هاي انساني و به تعبير امروزي، سازمان‌هايي است که هدف مشخصي را دنبال مي‌کنند، و کار مديريت ايجاد هماهنگي ميان اعضاي مجموعه يا سازمان و هدايت آن به سمت دستيابي به هدف است.
از منظر قرآن چنين نيست که قرآن به طور کلي مخالف تبعيت ارادة افراد از يکديگر باشد و حقيقت مديريت را نفي کند. در طرف مقابل، قرآن کلام برخي مخالفان انبيا را اين‌گونه نقل مي‌کند: «وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذاً لَخاسِرُون» (مؤمنون: 34)؛ اگر از بشرى همانند خودتان اطاعت كنيد، مسلماً زيان‌كاريد.
مشابه کلام اين افراد، کلام کساني است که تبعيت از حکومت ديني و نظام ولايي را مخالف آزادي مي‌دانند و در عين حال، تبعيت محض از حکومت‌هاي بشري و ساختارهاي غيرالهي را مخالف آزادي نمي‌پندارند.
آيه 32 سورة زخرف اشاره دارد که خداوند در زندگي دنيا، ارزاق مردم (اعم از مادي و معنوي) را ميان آنان تقسيم کرده و جايگاه‌هاي متفاوتي به افراد داده است تا برخي بر بعضي تسلط داشته باشند. لازمة اينکه برخي بر بعضي تسلط داشته باشند همان ايجاد نظام تبعيت است و به دنبال اين فعل الهي، مجموعه‌هايي بر اساس تبعيت در اراده ايجاد مي‌شود و مديريت مصداق پيدا مي‌کند.
اگرچه عموم انبيا مردم را به تبعيت از خود دعوت نمودند، اما اين تبعيت را در پناه تقواي الهي و در ضمن بصيرت‌بخشي طلب مي‌کردند. قرآن در يازده آيه از قول انبيا نقل مي‌کند که آنان مردم را با تعبير «اطيعون» به اطاعت از خود دعوت مي‌کردند؛ اما در همة آيات، پيامبران امر به  اطاعت از خود را با امر به تقواي الهي مقارن مي‌کردند.
با اين بيان، مي‌توان ادعا کرد که «مديريت» اگر بخواهد به‌عنوان مفهومي ديني با مفهوم مقدس «جهاد» ترکيب شود و امري مطلوب از منظر دين به‌شمار آيد، لازم است اصل آن از منظر اسلام پذيرفته باشد. بنابراين، اولين نکته‌اي که بايد در تحليل مفهوم «مديريت جهادي» به آن توجه داشت اين است که «مديريت جهادي» را نمي‌توان در الگوهاي غيرديني مديريت جست‌وجو کرد و اولين شرط تحقق مديريت جهادي، مطلوب‌بودن اصل يک الگوي مديريت از منظر اسلام است. 
مشخصه‌هاي جهاد مطلوب از منظر قرآن
در قرآن، «جهاد» مفهومي پرکاربرد و مقدس است. مشتقات ريشة (ج ه د) در قرآن 41 بار به کار رفته که داراي بار ارزشي مثبت است، با دسته‌بندي آيات و استخراج نکات مشترک، اصلي‌ترين مشخصه‌هاي جهاد از منظر قرآن بيان شود. براي اين کار، همة آياتي که در آنها واژة «جهاد» يا مشتقات آن به کار رفته اجمالاً ملاحظه شده است و بر اساس ظواهر آيات، اموري که در جهاد دخالت دارد و با آن مرتبط است استخراج شده که در ادامه فهرست‌وار به آنها اشاره مي‌شود:
1. در راه خدا بودن
اينکه جهاد چگونه باشد، با چه ابزاري انجام شود و ابعادي مشابه اين، از منظر قرآن، در درجة اول اهميت نيست. مهم‌ترين موضوع در بحث جهاد، اين است که انگيزة الهي در آن باشد و صرفاً براي خدا و در راه خدا انجام شود.
2. تقدم ايمان به خدا بر جهاد
جهاد از منظر قرآن، در مرتبة‌ بعد از ايمان امکان‌پذير است و تا شخص ايمان نداشته باشد، نمي‌توان انتظار داشت جهاد مطلوب از سوي او محقق شود.
3. همراه‌نبودن جهاد با ترديد
اگرچه جهاد در راه خدا در فرض ايمان به خدا، امکان‌پذير است؛ اما اگر ايمان با شک و ترديد همراه شود امکان جهاد فراهم نخواهد شد و شخص به جهاد تن نمي‌دهد.
4. نداشتن دوستي و رابطة غيرالهي
از منظر قرآن، ارتباط و دوستي غيرالهي، با جهاد مطلوب، قابل جمع نيست.
از آیه 16 سورة توبه و آية اول سورة ممتحنه، استفاده مي‌شود که جهاد در راه خدا به هيچ وجه، با ايجاد رابطة دوستي با غيرخدا قابل جمع نيست و هرگونه اقدام جهادي علاوه بر اينکه بايد در راه خدا باشد، لازم است در راستاي مقابله با غيرخدا قرار گيرد و امکان ندارد اقدام جهادي با برقراري رابطة دوستي با غيرخدا همراه شود.
5. اطاعت نکردن از کفار
خداوند در آية 52 سورة فرقان، پس از نهي از اطاعت کافران، به جهاد با آنها دستور مي‌دهد. از اين نکته، مي‌توان استفاده کرد که جهاد با کفار، نه فقط با دوستي کفار سازگار نيست، بلکه نمي‌تواند با اطاعت آنها، حتي اگر از سر دوستي هم نباشد، همراه شود. بايد توجه داشت که اطاعت از کسي الزاماً ناشي از محبت و دوستي نيست و چه بسا افرادي که به سبب ترس يا به انگيزه‌هاي ديگر، از کسي اطاعت مي‌کنند.
6. تقدم تقوا و ابراز بندگي بر جهاد
خداوند در آية 35 سورة مائده ، تقوا داشتن و به‌كار‌گيري وسيله به سوي خداوند مقدم بر جهاد شمرده شده است.
7. نرمي با مؤمنان و سختي با کافران و نهراسيدن از سرزنش
در آية 54 سورة مائده، به سه ويژگي کساني که در راه خدا جهاد مي‌کنند اشاره شده است:
ويژگي اول نرمي با مؤمنان است.
ويژگي دوم سرسختي نسبت به کفار است.
نکتة سوم ، اين است که جهادگران در راه خدا از ملامت ملامت‌گران هراسي ندارند
8. به کارگيري تمام دارايي‌ها
قرآن جهاد در راه خدا را مقيد به استفاده از ابزار خاصي نکرده است، ولی  در بعضی آيات، تعابيري مانند (باموالهم و انفسهم) ديده مي‌شود که به صراحت، بيانگر اين نکته است که در جهاد در راه خدا، بايد تمام امکانات مادي و معنوي به کار گرفته شود.
9. نياز به صبر
از منظر قرآن، جهاد در راه خدا نيازمند صبر و استقامت است. اگرچه ممکن است جهاد در خصوص تصميمات و اقدامات مقطعي هم مصداق داشته باشد و با يک تک‌ اقدام جهاد در راه خدا محقق شود، اما عموماً جهاد نيازمند صبر و تحمل است و جهاد به همراه صبر و تحمل تحقق پيدا مي‌کند.
10. تقدم هجرت بر جهاد
در 6 آيه از آيات قرآن، مفهوم «جهاد» به طور خاص با مفهوم «هجرت» مقارن شده و در همة آيات، جهاد بعد از هجرت مطرح گرديده است.
از اين نوع بيان، مي‌توان استفاده کرد که در موارد زيادي براي تحقق جهاد نياز است که قبل از آن، هجرت محقق شود.
اگرچه در نگاه عرفي، «هجرت» به معناي حرکت و مسافرت است، اما حقيقت هجرت دل‌کندن از چيزي است که انسان به آن تعلق پيدا کرده است؛ مثلاً، وقتي شخصي از وطن خود هجرت مي‌کند و به جاي ديگر مي‌رود، درواقع، از سرزمين و مسکني که به آن علاقه داشته دل‌کنده و آن را رها کرده است که لازمة اين رها کردن، حرکت و مسافرت است.
رابطة مديريت با جهاد
با توجه به موضوع مقاله، اين بحث مطرح مي‌شود که اساساً جهاد چه ارتباطي با مديريت دارد؟ و آيا در بحث مديريت هم مي‌توان از موضوع جهاد بحث کرد؟

جهاد تلاشي است که در جهت مقابله با كاري انجام مي‌شود. و جهاد غالباً مربوط به کار جمعي و گروهي است. بنابراين، مي‌توان نتيجه گرفت که در مجموع، اصطلاح «جهاد» در قرآن، غالباً به همراه سه عنصر «تلاش فراوان»، «مقابله با طرف مقابل» و «کار جمعي و گروهي» به کار رفته است.
حال بايد ديد اين سه عنصر چه ارتباطي با مديريت دارند؟
از لحاظ نياز به تلاش و کوشش، مديريت غالباً کاري پرمشقت و نيازمند تلاش و کوشش فراوان است. بنابراين، از اين نظر، مديريت مي‌تواند مصداقي براي جهاد باشد.
عنصر دوم در مفهوم «جهاد»، داشتن طرف و مقابل است. از اين نظر نيز مديريت مي‌تواند مربوط به اموري باشد که داراي طرف و مقابل هستند.
عنصر سوم مفهوم «جهاد»، که از استعمالات قرآني آن استفاده شود نيز کاملاً به مديريت مربوط است؛ زيرا اساساً کار جمعي و گروهي نيازمند مديريت است و از اين جهت جهاد با مديريت مرتبط است.
با توجه به آيات و روايات، مي‌توان گفت: اطلاق جهاد بر مديريت يک اطلاق پذيرفته شده از منظر قرآن و سنت است و ترکيب «مديريت جهادي» اگرچه در تعابير ديني به کار نرفته، اما حقيقت آن از منظر دين پذيرفته‌ شده است.
مشخصه‌هاي مديريت جهادي
با توجه به تحليلي از مديريت که در ابتداي مقاله از منظر اسلام صورت گرفت و با توجه به مشخصه‌هايي که براي جهاد از منظر قرآن بيان شد، مي‌توان مشخصه‌هاي مديريت جهادي از منظر قرآن را استنباط نمود. اين ويژگي‌ها را مي‌توان به دو دسته تقسيم کرد:
الف. مشخصه‌هاي شخصي مدير جهادي
1. اخلاص مدير
2. باور و اعتقاد به وعده‌ها و دستورهاي الهي
3. دل‌نبستن به شيوه‌هاي غيرديني مديريت
4. روحية صبر و تحمل در مديريت
5. روحية تلاش و جديت در کار
6. ثبات‌قدم و عدم ترديد در اقدام و عمل
7. دل‌کندن از منافع شخصي و پي‌گيري منافع عمومي
8. نرم‌خويي با دوستان و سرسختي با دشمنان

ب. ويژگي‌هاي اقدامات مديريتي در مديريت جهادي
براي تحقق مديريت جهادي، علاوه بر ويژگي‌ها و صفات شخص مدير، اقدامات مديريتي وي نيز بايد داراي ويژگي‌ها و مشخصات خاصي باشد. اين ويژگي‌ها را مي‌توان بر اساس مشخصات جهاد در قرآن استنباط کرد که در ادامه، به آنها اشاره مي‌شود:
1. توجه به چالش‌ها و مشکلات
2. شيوه‌هاي نو در اقدام و عمل
3. رعايت قواعد و اصول ديني
‌4. استمرار و پايداري در عمل و پرهيز از شتاب‌زدگي
نتيجه‌گيري
1. براي فهم مفهوم و مشخصه‌هاي مديريت جهادي، نه صرفاً مي‌توان به معناي لغوي اکتفا کرد و نه فهم اولية عرفي کافي است.
2. «جهاد» در قرآن، يک مفهوم ارزشي پرکاربرد است.
3. مي‌توان ويژگي‌هايي را براي مديريت جهادي استنباط کرد.
4. ويژگي‌هاي مديريت جهادي قابل تقسيم به دو دسته ويژگي‌هاي مربوط به مدير، و ويژگي‌هاي مربوط به اقدامات مديريتي است.
5. براي تحقق مديريت جهادي لازم است حتي‌المقدور، هم مدير واجد ويژگي‌هاي مدير جهادي باشد، و هم اقدامات مديريتي وي، اقداماتي هماهنگ با اقدامات مديريت جهادي باشد.

1. استاديار مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني