تبيین:مقاله (آثار و نتايج احتمالات متعدد تفسيري در آيات قرآن كريم) نوشته محمد نقيب‌زاده⁽¹⁾، که دردو فصلنامه علمی پژوهشی (قرآن شناخت) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

چكيده
وجود احتمالات تفسيري متعدد ذيل برخي از آيات، شبهۀ فقدان تعين معنايي متن قرآن را پديد آورده است. البته قرآن، به لحاظ انشاكنندۀ حكيم آن (خداوند)، تعين معنايي دارد و اختلافات مفسران، به سبب كاستي دانش آنان است. در اين پژوهش، در سه محور كلي آثار اعتقادي، تربيتي و تفسيري، به فوايد وجود اين احتمالات تفسيري در برخي از آيات قرآن پرداخته‌ايم.

مقدمه
قرآن كريم، مهم‌ترين معجزه و سند جاودانۀ نبوت پيامبر خاتم(صلی الله علیه و آله)، به ‌شمار مي‌رود و در ميان ابعاد متنوع اعجاز قرآن، شگفتي بيان و رسايي تعابير آن، جايگاهي ويژه دارد. با اين حال، در برخي آيات، احتمالات متعدد و گوناگوني از سوي مفسران مطرح شده است كه از سويي معناي آيات را در هاله‌اي از ابهام قرار مي‌دهد و اين پرسش را پديد مي‌آورد كه كتاب هدايتگر، چرا موجب سردرگمي و تحير مفسران گشته است؛ از سوي ديگر، كثرت احتمالات معنايي ممكن است چالشي در فصاحت و بلاغت قرآن به‌شمار رود.
پرسش اساسي در اين مقاله، با صرف‌نظر از علت يا علل پيدايش احتمالات مختلف تفسيري، آثار و نتايج اصل وجود اين ديدگاه‌ها در تفسير آيات است و طي سه محور آثار اعتقادي، تربيتي و تفسيري، به پيامدهاي وجود چنين وضعيتي در قرآن، پرداخته مي‌شود تا اثبات گردد وجود اين احتمالات متعدد در آيات، نه‌تنها نقطۀ ضعف قرآن كريم به‌شمار نمي‌رود، بلكه در جاي خود، نقطۀ قوت اين كتاب الهي و داراي آثار و بركاتي در حوزه‌هاي مختلف بينشي، تربيتي و تفسيري است.
1. آثار اعتقادي
مقصود از آثار اعتقادي، تأثيرات بينشي و باوري است كه در پرتو آنها، عقيدۀ افراد نسبت به حقانيت قرآن و از سوي خدا بودن آن، تقويت مي‌گردد.
1ـ1. نمايش عظمت كلام خداوند
در سخنان هر گوينده‌اي، وجود احتمالات مختلف معنايي، امري طبيعي است و درباره بسياري از آيات قرآن كريم نيز ديدگاه‌هاي متنوع تفسيري وجود دارد؛ اما در برخي آيات، كميت احتمالات و نظريات تفسيري به گونه‌اي است كه شنونده را به اعجاب مي‌آورد. اين موضوع، هنگامي اهميت بيشتر و جايگاه ويژه‌اي مي‌يابد كه اظهار شگفتي در اين باره از بزرگان مفسر و شخصيت‌هاي قرآن‌پژوه صورت گرفته باشد.
2ـ1. نشان دادن جامعيت و جاودانگي قرآن
جهت ديگري كه مي‌توان براي جاودانگي قرآن بيان كرد، طرح وجوه مختلف تفسيري ذيل آيات است و همين خصوصيت، پروندۀ بحث و گفت‌وگو در باب معناي آيات را گشوده نگاه مي‌دارد و زمينۀ تأملات تفسيري بيشتر و بهره‌مندي افزون‌تر از سفرۀ گستردۀ قرآن را فراهم مي‌كند. اين سخن را به‌گونه‌اي مي‌توان معناافزايي اين متن جاودانه ناميد كه در گذر زمان، وجوه جديدي از معنا و احتمالات نوپديدي از معارف، در اين كتاب الهي مطرح مي‌شود.
اين احتمالات متنوع، موجب برانگيخته شدن حس نياز انسان‌ها به پرسشگري و استنطاق قرآن مي‌گردد و همين وضعيت موجب يافتن پاسخ‌هايي نو براي پرسش‌هاي اساسي بشر مي‌شود. ‏
2. آثار تربيتي
مقصود از آثار مزبور، اين است كه وجود احتمالات مختلف تفسيري در نفوس و اخلاق آدميان، مي‌تواند تأثيراتي مثبت داشته باشد و آنان را در مسير تربيت صحيح قرآني قرار دهد.
1ـ2. توازن تأثير آيات رحمت و عذاب
يكي از نكات مورد تأكيد در متون ديني، لزوم توازن ميان خوف و رجا و رعايت حد اعتدال در اين دو حالت نفساني در برابر باور به رحمت و عذاب الهي است.
ضرورت توازن ميان اين دو وصف، در روايات اهل‌بيت نيز مورد تأكيد قرار گرفته است . رعايت حد ميانۀ يادشده، آسان به نظر نمي‌رسد؛ به‌ويژه آنكه برحسب شرايط افراد و موقعيت‌هاي زندگي، به طور طبيعي ممكن است يكي از دو كفۀ مزبور بر ديگري بچربد و وضعيت از توازن خارج شود. از جمله اموري كه مي‌تواند در تحصيل اين توازن نفساني به انسان ياري رساند، فقدان تعين معنايي و عدم قطعيت و نص نبودن برخي از آيات مربوط به رحمت يا عذاب است؛ به ‌گونه‌اي كه با احتمال خلاف نيز سازگاري دارد. مثلاً در برخي آيات مربوط به خلود بهشتيان در بهشت و جهنميان در جهنم، قيدي افزوده شده كه نقطۀ مقابل مفهوم آيه (عدم خلود) را محتمل مي‌سازد. هرچند در تبيين قيد مزبور نيز ميان مفسران اختلافاتي وجود دارد كه خود احتمال عدم تعين قطعي آيه را افزايش مي‌دهد.
2ـ2. آزمودن دل‌هاي منحرف
امور بسياري فراهم‌كنندۀ شرايط امتحان براي انسان هستند تا با اختيار و انتخاب خود، مسيري معين را از بين چند مسير برگزيند.
يكي از لوازم اختيار و انتخاب، رمزآلود و غيبي بودن حقايق ماورايي است كه در تعابيري رازگونه و گاه استعاري و كنايي نيز بيان شده است. ويژگي انسان‌هاي پرواپيشه كه مورد ستايش قرآن قرار گرفته‌اند، ايمان آنان به غيب است: «هُدىً لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ» (بقره: 2-3). مقتضاي اين غيب، پوشيده و رمزي بودن محتواي آن است كه در عين حال بندگان شايستۀ خداوند به اين امور غايب از حواس، خالصانه و با اختيار ايمان مي‌آورند. روشن است كه اگر همه حقايق ماورايي، مورد مشاهده و ارتباط عيني با انسان‌ها قرار مي‌گرفت، همۀ آدميان به اين امور ايمان مي‌آوردند؛ ولي چنين ايماني از سر اختيار و انتخاب نمي‌بود و ارزشي نيز نمي‌داشت؛ زيرا شبيه ضرب‌المثل «معما چو حل گشت آسان شود»، ايمان همراه با علني شدن حقايق، به معناي كشف و رفع ابهاماتي است كه هر كس در چنين شرايطي قرار گيرد، ايمان مي‌آورد. ازهمين‌رو ايمان و توبه هنگام مرگ و مشاهدۀ حقايقي كه تا آن زمانْ غيب بوده است، ارزشي ندارد.
از برخي آيات قرآن و سخنان اهل‌بيت برمي‌آيد كه يكي از سنت‌هاي الهي درباره موجودات مختار، آزمودن آنها با موارد شبهه‌انگيز است.
مي‌توان گفت يكي از علل وجود ديدگاه‌هاي متنوع تفسيري در برخي آيات قرآن و بروز احتمالات متعدد تفسيري و بقاي ابهام در برخي از آنها، زمينه‌سازي براي آزمودن انسان‌هاست تا با وجود چند معناي محتمل براي برخي آيات، كساني كه در برابر آيات الهي خضوع مي‌كنند و سر تسليم فرو مي‌آورند با بروز دادن باطن خويش، روحيۀ تسليم خود را نشان دهند و در مقابل، افراد بيماردل نيز كه به دنبال بهانه‌جويي و فرار از تعبد و تسليم هستند، شناخته شوند.
3. آثار تفسيري
مقصود از آثار تفسيري، تأثيراتي است كه با توجه به احتمالات گوناگون تفسيري، در عملكرد مفسران نمود مي‌يابد و فعاليت آنان را در فهم قرآن، تحت‌الشعاع خود قرار مي‌دهد. چنين آثاري در مباحث منطق تفسير و روش‌شناسي تفسير قابل طرح است.
1ـ3. ارزش ذاتي تدبر در قرآن
مقصود از ارزش ذاتي تدبر در قرآن، اين است كه كشف مراد خداوند در تحقق عنوان تدبر دخالت ندارد؛ بدين معنا كه اگر در مسير تدبر، شخص متدبر به مقصد والاي فهم مراد خداوند دست نيابد، اين تدبر به‌خودي‌خود ارزشمند است.
نتيجۀ اين سخن آن است كه براي صدق عنوان تفسير بر فعاليت مفسر، تلاش فكري وي در مسير كشف مراد خداوند كفايت مي‌كند و دستيابي يا دست نيافتن وي به مراد خداوند در اطلاق اين عنوان، نقشي ندارد؛ زيرا ممكن است پس از تلاش فكري در جهت فهم آيۀ مورد تدبر، آن آيه، بر دو يا چند احتمال باقي بماند و مفسر نتواند مراد قطعي خداوند را از ميان آن دو يا چند احتمال تشخيص دهد؛ ولي درعين‌حال عمليات تفسيري از سوي وي محقق شده است؛ چنان‌كه در مواردي نيز كه مفسر به كمك استظهار، يك احتمال را بر احتمالات ديگر ترجيح مي‌دهد، نمي‌تواند فهم خود را قطعي بداند؛ هرچند فهم مستند به ظاهر، براي وي حجيت و اعتبار دارد؛ زيرا خداوند سبحان، توان درك بشر را مي‌دانسته و با همين پيش‌فرض با وي سخن گفته است و بر اساس آية كريمۀ «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها...» (بقره: 286) و نيز به استناد روش عرفي عقلايي، بشر بيش از اين تكليفي ندارد.
2ـ3. امكان ارادۀ چند وجه معنايي در آيه
مقصود از چندمعنايي اين است كه كلمه يا عبارت در متن به گونه‌اي به كار رود كه آن متن را برخوردار از چند معنا كند.
اين موضوع نيز يكي از ثمرات طرح احتمالات مختلف تفسيري در آيات قرآن به‌شمار مي‌رود؛ زيرا گاه تمامي احتمالات متنوعي كه در تفسير برخي آيات مطرح شده‌اند، قابل استناد به بيان آيه هستند. طيف نسبتاً وسيعي از علماي شيعه از قبيل سيد مرتضي و شيخ طوسي به جواز استعمال لفظ در بيش از يك معنا گرايش داشته‌اند. علماي ديگري نيز در طيف موافقان قرار دارند.
از مجموعۀ سخنان نقل‌شده به دست مي‌آيد كه گاهي احتمالات متعدد تفسيري ذيل آيات، مي‌تواند همگي مورد ارادۀ گويندۀ حكيم باشد و در چنين مواردي، ضرورتي ندارد كه مفسر در جهت تعيين يك احتمال از ميان چند احتمال تلاش كند.
3ـ3. نمود ضعف درك بشر و ايجاد احساس نياز به مفسران واقعي قرآن
يكي از تفكرات نادرست درباره قرآن، ديدگاه قرآن‌بسندگي در تفسير است. خاستگاه اصلي اين نظريه، به خليفۀ دوم بازمي‌گردد كه در حضور پيامبر(صلوات الله علیه و آله)، جملۀ معروف «حسبنا كتاب الله» را مطرح كرد. هرچند اين سخن در فضاي خاص جلوگيري از نگارش مكتوب درخواستي پيامبر مطرح شد، ولي بعدها زمينه‌ساز ديدگاه قرآن‌بسندگي در تفسير و بلكه در كل معارف دين اسلام گرديد. اينان نقش منابع ديني ديگر به‌ويژه سنت را ناديده مي‌انگارند.
يكي از كساني كه در سخنان وي گرايش فراواني به قرآنيون ديده مي‌شود، سيدابوالفضل برقعي است كه قرآن را چنين وصف كرده است: «قرآن، حجت كافي، قابل فهم براي همه و كتابي {است}كه به تفسير احتياج نداشته و ندارد» . در برابر اين ديدگاه، طرف‌داران مكتب اهل‌بيت(علیهم السلام) بر اين باورند كه پيامبر اكرم(صلوات الله علیه و آله) دو امانت گران‌بهاي قرآن و عترت را در ميان مردم باقي گذاشته و هر دو را مرجع براي جلوگيري از گمراهي معرفي فرموده است. پس تمسك به تنها يكي از اين دو امانت و غفلت از ديگري، با مرجعيت همزمان هردو سازگاري ندارد.
نتيجه‌گيري
1. كميت بسيار بالاي احتمالات تفسيري در برخي آيات قرآن، نشان از شگفتي‌زايي بيانات قرآن در عين رعايت فصاحت و بلاغت دارد؛
2. وجوه مختلف تفسيري، تأملات تفسيري بيشتر و بهره‌مندي افزون‌تر از سفرۀ گستردۀ قرآن را فراهم مي‌كند؛
3. محتملات تفسيري در آيات مربوط به رحمت و عذاب، زمينۀ توازن ميان دو كفۀ خوف و رجا را ميسر مي‌سازد؛
4. احتمالات متنوع تفسيري و بقاي ابهام در برخي از آنها، موجب آزمودن انسان‌هاست تا افراد خاضع در برابر سخن خدا از متمردان، بازشناخته شوند؛
5. بر اساس ارزش ذاتي تدبر در قرآن، حتي اگر مفسري پس از تدبر، به مراد قطعي خدا نرسيد كار تفسيري از سوي وي صورت گرفته است؛
6. تراكم احتمالات، زمينه‌ساز برداشت‌هاي عميقي از قرآن كريم هستند؛
7. در برخي آيات، تمام احتمالات مطرح در آيه، بر پايۀ جواز استعمال لفظ در بيش از يك معنا به آيه قابل استنادند؛
8. وجود ديدگاه‌هاي متكثر در يك آيه، نشانۀ نيازمندي مفسران به قرائن برون‌متني قرآن است و شاهدي بر ابطال خودكفايي مفسر در فهم با تنها مراجعۀ به متن به ‌شمار مي‌رود.

1. استاديار مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني