تبيین:مقاله (ضوابط فقهي حاكم بر مذاكرات دولت اسلامي با ساير دولت‌ها) نوشته قاسم شبان‌نيا⁽¹⁾، که در دوفصلنامه علمی پژوهشی (معرفت سیاسی) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

چكيده
فقه اسلامي، با ارائة برخي ضوابط براي مذاكره دولت اسلامي با ساير دولت‌ها، تلاش دارد تا نتيجة مذاكرات را به سمت تحقق اهداف دولت اسلامي سوق دهد. اين مقاله، با روش توصيفي- تحليلي و با استنباط از منابع معتبر فقهي، نشان مي‌دهد كه پيش از آغاز مذاكرات، مذاكره‌كنندگان بايد در عين استقبال از پيشنهاد صلح، از موضع اقتدار مذاكره، و با تحليل دقيق وضعيت طرفين، وارد مذاكرات شوند. در حين مذاكره نيز بر رعايت اصولي تأكيد شده است. در مرحلة پس از مذاكرات، لازم است ضمن حفظ هوشياري نسبت به فريب‌كاري دشمن، به مفاد پيمان ناشي از مذاكره پايبند باشند. در صورت نقض عهد توسط طرف ديگر، بايد مقابله به مثل نمود.

مقدمه

«مذاكره»، كه در عربي از آن به «مفاوضه» ياد مي‌شود، از جمله ابزارهاي ديپلماتيك براي حل و فصل امور ميان كشورها و مسائل بين‎الملل مي‎باشد.
لازم به يادآوري است كه برخي صاحب‌نظران از مذاكره ديپلماتيك، تحت عنوان «فن» و «هنر»، و برخي نيز از آن به «علم»، تعبير كرده‌اند.
مذاكره‌كنندگان دولت اسلامي نيز كه از مذاكرات با دولت‌هاي ديگر، اهداف را دنبال مي‌كنند، لازم است براي موفقيت در انجام مذاكرات و نيل به اهداف ازپيش‌تعيين‌شده، اولاً، از مهارت‌ها و فنوني بهره‌گيرند كه ناسازگار با شرع مقدس اسلام نباشد. ثانياً، از اصول، فنون و ضوابط مذاكره با ساير دولت‌ها، كه در متون اسلامي مورد اشاره قرار گرفته‌اند، بهره گيرند. ازآنجا‌كه آشنايي با اين اصول و فنون، مي‌تواند راه‌گشاي مذاكره‌كنندگان دولت اسلامي در مواجهه با مذاكره‌كنندگان ساير دولت‌ها باشد، اين نوشتار، تلاش دارد تا اين موضوع را بررسي كند.
1. ضوابط پيش از آغاز مذاكره

الف. استقبال از پيشنهاد صلح از سوي طرف مقابل
اولين گام براي طي مسير موفقيت‌آميز مذاكرات، اين است كه هريك از طرفين مذاكره، اميد به بهبود شرايط از طريق انجام مذاكرات داشته باشند. اين اميد، زماني محقق خواهد شد كه هريك از طرفين، به اين باور رسيده باشند كه طرف ديگر به دنبال صلح است. تا اين باور و اميد در طرف مقابل ايجاد نشود، سوء تفاهمات اجازه نخواهد داد تا مذاكرات به سرانجام برسد و منافع دولت اسلامي برآورده شود. علاوه بر اينكه، رد پيشنهاد صلح، از همان ابتدا، دولت اسلامي را در افكار عمومي دنيا، جنگ‌طلب نشان خواهد داد.

ب. شناخت دقيق طرف ديگر مذاكره
فرستادة سياسي بايد اطلاع كافي از ظرفيت‌ها، توانمندي‌ها، امكانات و موانع پيش‌روي دولت اسلامي و نيز دولت‌هاي طرف مذاكره داشته باشد؛ چراكه اين امر مي‌تواند در كيفيت و كميت مذاكرات و قراردادها و پيمان‌هايي كه به تبع مذاكرات منعقد مي‌گردد، تأثير فراوان داشته باشد.
روشن است شناخت پيشاپيش دشمن، به مذاكره‌كنندگان كمك خواهد كرد تا در طول مذاكرات، نسبت به عملكردهاي مختلف طرف مقابل، تدابير مناسبي را اتخاذ نمايند.

ج. ورود به مذاكرات از موضع قدرت و عزت
از آية شريفة (60 انفال)، كه به مسلمانان تأكيد مي‌كند كه همواره اقتدار و قدرت خود را حفظ كنند، مي‌توان استفاده كرد كه دولت اسلامي لازم است با بهره‌گيري از همة ظرفيت‌ها و امكانات موجود، از موضع اقتدار و عزت وارد مذاكرات شود. گاهي نيز لازم است براي نشان دادن اين اقتدار، پيش از آغاز مذاكرات، قدرت نظامي خود را نيز به نمايش گذارد تا ترس در دل دشمن افتد و در نتيجه، در مذاكرات به دنبال امتيازگيري نيفتد.
البته اين موضع اقتدار، لزوماً در مذاكرات اتفاق نمي‌افتد، بلكه ممكن است در شرايط جنگي نيز واقع شود.
د. كوچك نشمردن دشمن
كوچك شمردن دشمن، مذاكره‌كنندگان دولت اسلامي را از كيد، نيرنگ و فريب دشمن غافل خواهد ساخت. در نتيجه، هم در طول مذاكرات و هم در پيش و پس آن، عملاً ناخواسته، صحنه را به دشمن واگذار خواهد كرد.

ه‍ . عدم اعتماد به دشمن
اعتماد به دشمن مي‌تواند در قالب‌هاي مختلفي تبلور يابد؛
1. يكي از مظاهر اعتماد به دشمن اين است كه از او خيرخواهي طلبد.
2. يكي ديگر از مظاهر اعتماد به دشمن، رايزني با او و در اختيار قرار دادن اطلاعات است.
3. از ديگر مصاديق اعتماد به دشمن اين است كه در زمان نيازمندي، دست به سوي دشمن دراز كند.
و. انجام عمليات رواني براي تأثيرگذاري بر روحية نيروهاي خودي و دشمن
تضعيف روحية دشمن، كه در طرف ديگر ميز مذاكرات قرار گرفته است، به دولت اسلامي كمك مي‌كند تا سريع‌تر و با هزينة كمتر، به اهداف خود در مذاكرات دست يابد و بيشترين نفع را عائد مسلمين نمايد.

2. ضوابط حين مذاكره
الف. رعايت اصل تناسب رفتاري در فرايند مذاكرات
در حوزة سياست خارجي و ديپلماسي اسلامي، نحوة تعامل و تقابل، بايد با نوع رفتار بازيگران عرصة بين‌الملل تناسب داشته باشد.
البته اصل تناسب رفتاري، لزوماً مقتضي برابري و يكسان بودن نوع رفتار دولت اسلامي در قبال رفتار ساير دولت‌ها نيست، بلكه گاهي ممكن است رفتار نامطلوبي از سوي مقابل سرزند. حال آنكه شريعت اسلام، مقابله به مثل در آن موارد را مجاز نمي‌شمارد.
بنابراين، يكي از فنون مذاكره اين است كه در مقابل هر گفتار و عمل طرف ديگر مذاكره، گفتار و عمل متناسب با آن پيش‌بيني شود.
اصل تناسب رفتاري، مصاديق ديگري نيز در فرايند مذاكرات دارد. به عنوان نمونه، چگونگي مواجهه با طرف ديگر مذاكره، بايد متناسب با جايگاه و مقام رسمي آنان باشد.
علاوه بر اين، حتي در مذاكرات ديپلماتيك، چگونگي ورود و خروج مذاكره‌كنندگان، چگونگي نشستن در برابر يكديگر، نحوة سخن گفتن با هم و اموري از اين قبيل، بايد متناسب با شأن دولت اسلامي باشد.

ب. تأكيد بر مشتركات
در حقيقت، تفاهم اوليه براي انجام مذاكرات، در دو قالب صورت مي‌كيرد: يكي يافتن قدر مشترك‌ها و مسائل مورد اتفاق؛ ديگري، بهره‌گيري از اصول موضوعة پذيرفته‌شده براي نيل به توافق و تفاهم بيشتر .
تأمل در نامه‌هاي پيامبر اكرم( صلوات الله علیه و آله) خطاب به حكام ساير كشورها نيز حاكي از اين است كه آن حضرت تلاش مي‌كردند تا باب گفت‌وگو را با توجه به نقاط اشتراك باز كند.

ج. بهره‌گيري از حكمت، موعظة حسنه و جدال احسن
در حد امكان، هيئت مذاكره‌كننده بايد از به‌كارگيري عبارات توهين‌آميز و سبّ و دشنام، به طرف مقابل پرهيز كند؛ چراكه اين امر موجب شكسته شدن شخصيت و هيبت خود ايشان در نزد مردمان و كارگزاران ساير كشورها و حتي كشور خود خواهد شد.

د. موقعيت‌شناسي در برابر دشمن
اگر كسي بخواهد در دفع دشمن پيروز گردد، نبايد شتاب كند، بلكه بايد انتظار زمان مناسب بكشد كه به حسب ظاهر، قدرت و توانايى بر آن باشد. زماني كه فرصت اين معنى حاصل شود، فرصت را غنيمت شمارد و تأخير نكند.

ه‍ . كتمان دشمني
گاهي به دلايل مختلف، لازم است در مذاكرات، به‌گونه‌اي با دشمنان مواجه شد كه متوجه دشمني دولت اسلامي با آنها نگردند.

و. عدم تأثيرپذيري و خودباختگي در حين مذاكرات
گاهي، طرف مقابل براي قدرت‌نمايي، از هر وسيله‌اي بهره مي‌گيرد تا شايد در مذاكرات به اهداف از پيش‌تعيين‌شدة خود نائل آيد. اما تأكيد قرآن كريم اين است كه نبايد در مقابل آنها خود را باخت؛ چراكه تمام اينها متاع قليلي هستند كه در نظر آنها بزرگ جلوه داده شده است.
افزون بر اين، خداوند متعال نسبت به تأثيرپذيري مسلمانان از باورها و اعتقادات كفار و مشركان هشدار داده، ايشان را نهي نموده كه مذاكره را وسيله‌اي براي مؤدت ميان خود و آنان قرار دهند؛ چراكه هدف آنان از نزديكي با مسلمانان، ممكن است به هدف جذب مسلمانان به سمت باورها و اعتقادات غلطشان باشد.
حاصل اينكه، نماينده دولت اسلامي بايد قدرت تأثيرگذاري در نفوس ديگران را داشته باشد، نه آنكه خود از ديگران تأثير پذيرد . ديپلمات بايد ثبات شخصيت داشته باشد و تحت تأثير محيط اطراف خود قرار نگيرد. از امور ناپسند و مذمومي كه در اطرافش وجود دارد، پيروي نكند.

ز. انعطاف نشان دادن در موضع خود
هرچند مذاكره‌كنندة دولت اسلامي، بايد در اهداف و مباني خود ثابت باشد، اما در صورتي كه انعطاف، داراي مصلحتي باشد موجب كاهش تنش با طرف مقابل مي‌شود، آن را پذيرفت.
گاهي تحقق اهداف و آرمان‌هاي دولت اسلامي، متوقف بر اين است كه در امور كم‌اهميت و جزئي، انعطاف‌هايي نشان داده شود. همان‌گونه كه پيامبر اكرم( صلوات الله علیه و آله) براي نيل به هدف عالية خود، تصميم گرفتند در حديبيه امتيازاتي به قريش بدهند .

ح. بيان صريح مفاد پيمان
بسياري از نقض توافقات، كه در عرصة روابط بين‌الملل شكل مي‌گيرد، ناشي از ابهاماتي است كه در توافق‌نامه ايجاد شده است. ازآنجاكه اين معضل مي‌تواند كشور اسلامي را دچار مشكلاتي در عرصة سياست خارجي خود كند.
اگر مفاد پيمان صريح و غيرقابل سوء‌استفاده باشد، دشمن به بهانة چنين پيمان و قراردادي نمي‌تواند جامعة اسلامي را با تهديد مواجه سازد و پيمان مذكور را سپري براي تقويت خويش و بازيافتن آمادگي جنگي قرار دهد.

ط. كتبي كردن نتايج مذاكرات
توافق‌نامه همواره همراه با نوعي الزام و التزامات متقابل است. لازمه اين امر، مكتوب شدن آن است و اينكه به امضاي طرفين برسد و حتي بر آن شاهد گرفته شود تا امكان سوء‌استفاده از آن به حداقل كاهش يابد.

علاوه بر اينكه، در سيرة پيامبر اكرم( صلوات الله علیه و آله)مي‌توان بر كتبي كردن نتايج مذاكرات تأكيد كرد، همچنين از سيرة مذكور مي‌توان به چگونگي تدوين متن توافق يا قرارداد پي برد. در اينجا، به برخي از اين موارد اشاره مي‌شود:

1. نامه‌هايي كه آن حضرت به ساير بلاد و كشورها مي‌نوشتند، به زبان عربي بوده است.

اينكه آن حضرت، تمام يادداشت‌ها و نامه‌هاي خود، خطاب به ملوك و امراء را، تنها به زبان عربي مرقوم مي‌فرمودند، مي‌تواند چند دليل داشته باشد: الف. عرف ديپلماتيك به اين قرار بوده كه دولت‌ها يادداشت‌هاي سياسي خود را در قالب زبان رسمي خود تدوين كنند. ب. اسلام دين آسماني و لغت اين دين، عربي و قرآن هم به اين زبان نازل شده است. ج. اسلام دين جهاني است كه براي همه بشر نازل شده است. د. لغت عربي، بهترين لغت در آن زمان بود و با آن بهتر مي‌شد منظور خود را رساند. ه‍ . پيامبر مي‌خواست از اين طريق، احترام و اقتدار دولت مسلمانان در نزد ديگر دولت‌ها حفظ شود.
2. نامه‌ها و يادداشت‌هاي پيامبر( صلوات الله علیه و آله) به سران كشورها، داراي اين ويژگي‌ها بود:

الف. اقتصار به قدر ضرورت و طرح اصول مطالب و عدم طرح مسائل جزئي و فرعي و مناقشات روزمرگي. در غير اين صورت، اين نامه‌ها نتيجه نمي‌داد. ب. به تكلف نيانداختن مخاطبان براي فهم نامه‌ها و رعايت اصول بلاغت كلام، از جمله قلت لفظ و كثرت معني. ج. به‌كارگيري عبارات و الفاظ بليغ و فصيح براي مخاطبان عرب‌زبان و استعمال الفاظ موجز و سهل براي مخاطبان غيرعرب. د. تعبير از خودشان با اسم و صفتِ «محمد رسول الله». ه‍‍‍ . بحث با آنها بر سر اعتقاداتشان، نه براي ستاندن مناصب و اموال ايشان .
3. پيامبر اكرم( صلوات الله علیه و آله) نيز پس از نزول آياتي از قرآن كريم، نامه‌هاي و مراسلات خويش را با نام خداوند و اسماء جلاله آغاز مي‌فرمودند .

3. ضوابط بعد از مذاكره

الف. حفظ هوشياري در برابر فريبكاري دشمن
پس از انجام مذاكرات، ممكن است دشمن درصدد برآيد در مرحلة اجراي توافقات انجام‌شده در مذاكرات، به فريب و حيله متوسل شود و يا از مذاكرات سوء‌استفاده كند. ازاين‌رو، حتي پس از توافق نيز نبايد كار دشمن با خود را تمام‌شده فرض كرد.

ب. التزام به مواد معاهده
اصل وفاي به عهد، كه هم از پشتوانة عقلي و هم نقلي در اسلام برخوردار است، دولت اسلامي را موظف مي‌سازد تا نسبت به تعهدات در مذاكرات، پايبند باشد.

ج. مقابله به مثل در صورت تخلف طرف مقابل از مفاد مذاكرات
لازم است دولت اسلامي پس از اتمام مذاكرات، دقت لازم را براي اجراي توافقات در مذاكرات به عمل آورد. در صورت مشاهده نقض عهد توسط طرف مقابل، مقابله به مثل كند

نتيجه‌گيري
مذاكره، به عنوان مهم‌ترين ابزار ديپلماسي، نقش بي‌بديلي در حل چالش‌ها و معضلات منطقه‌اي و بين‌المللي ايفا مي‌كند.
در متون معتبر اسلامي، ضوابطي را در اختيار مذاكره‌كنندگان دولت اسلامي، در برابر ساير دولت‌ها قرار مي‌دهد. رعايت آنها مي‌تواند نتيجة مذاكرات را به نفع دولت اسلامي رقم زند. اهمّ اين ضوابط را مي‌توان در سه مرحله بازشناخت:
در مرحلة پيش از آغاز رسمي مذاكرات، و  در زمان انجام مذاكرات دولت‌مردان سياست خارجي دولت اسلامي، لازم است مواردی را رعایت کنند.
اما پس از انجام مذاكرات نيز دولت اسلامي بايد ضمن حفظ هوشياري در برابر نيرنگ‌بازي و خدعة دشمن، سدّ راه نفوذ اجانب به بهانة تعامل با دولت اسلامي گردد، به مواد معاهده و پيمان ناشي از انجام مذاكرات، پايبند بماند. سرانجام، در صورت نقض پيمان از سوي طرف مقابل، به تناسب، مقابله به مثل نموده، از منافع و مصالح مسلمانان دفاع نمايد.

---

1. دانشيار مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني

