تبیین: سنت حسنه وقف در اسلام دارای سابقه اى ديرينه می باشد و لازم است این سنت احیاء شود و مصادیق و موارد آن گسترش یافته و منحصر به مواردی محدود همچون اطعام نشود.

مقدمه :
پیامبر( صلوات الله علیه و آله) با هجرت خود از مکه به مدینه و تأسیس جامعه اسلامی در همان ابتداء به دنبال برطرف کردن مشکلات و نیازهای مسلمانان و جامعه اسلامی بودند ولی با گسترش جامعه اسلام از نظر جمعیت و محدوده‏ی جغرافیایی نیازهای بشر نسبت به گذشته تفاوت بسیاری پیداکرد به گونه ای که  نیاز به منابع اقتصادی ضرورت بیشتری یافت.
وقف یکی از موضوعاتی است که در میان مسلمانان و جامعه اسلامی ارزش والایی پیدا کرده و باعث  استحکام پایه ‏های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، و بهداشتی جامعه است. جاى‌تعجب نيست اگر بدانيم، نهاد وقف كه روزگارى شهرى مثل اصفهان را اداره مى‌كرد .( دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، پگاه حوزه ،ج: 291، ص: 8)
وقف يك مسئله اجتماعى و اقتصادى است، که مسلمانان برای اجرای دستورات قرآن و شارع مقدس به جهت محرومیت زدایی از جامعه‏ ی اسلامی از آن بهره برده اند و همچنین وقف بهترين ابزار براى توسعه جوامع است.
مفهوم‌شناسی
وقف در لغت به معناي حبس کردن و منحصر کردن چيزي براي استفاده کسي (دهخدا، ذيل وقف) و در اصطلاح فقهي محبوس کردن اصل و رها گذاردن منفعت آن يا نگه داشتن اصل و جاري ساختن منفعت است(طوسى، 1387ق، ص 286؛ قانون شماره 55 از قانون مدني).

وقف دارای چهار رکن می باشد و آن عبارنت است از:
الف)  صیغه؛ یعنی لفظی که دلالت بر وقف داشته باشد.
ب‌) واقف؛ یعنی فردی که مال خود را وقف می‌کند و در برابر آن سود یا عوضی برای خود نمی‌خواهد.

ج‌) موقوف علیه؛ یعنی فرد، افراد یا هدفی که وقف برای آن انجام می‌شود.

د‌) عین موقوفه؛ یعنی مال یا سرمایه‌ای که وقف می‌شود. (مشکینی، مصطلحات الفقه، ص۵۶۷)
جایگاه و اهمیت
وقف تاريخچه اى كهن و سابقه اى ديرينه دارد و در اسلام نيز به عنوان سنتى حسنه مورد سفارش و تأكيد قرار گرفته است. در قرآن آیه صریحی که بر عنوان وقف دلالت داشته باشد، بیان نشده است اما در کتب معروف به آیات الاحکام، وقف در ردیف سُکنی (استفاده از منافع یک مال برای مدت معین) و صدقه و هبه و... معرفی شده و تحت عنوان کلی عطایای مُنجّزه (مالی که بدون دریافت عوض به دیگری پرداخت می‌شود) جای گرفته است (فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۲، ص۱۱۳.)
جهت تبیین اهمیت و ارزش وقف، به بعضی از آیات قرآن و روایات اشاره می کنیم و به آثار آن می پردازیم.
1. تقوای دل
خداوند تبارک و تعالی در قرآن می فرماید: وَمَنْ یُعَظِّمَ شعائِرَ اللّه فَإنَّها مِن تَقْوی القلوب؛ هرکس شعائر الهی را بزرگ دارد ، این کار نشانه ی تقوای دلها(ی آنها ) است. (حج آیه 32)
در این آیه تعظیم شعائر الهی را باعث تزکیه قلب انسان معرفی کرده و یکی از بارزترین مصداق تزکیه، همانا تأدیه صَدَقه می باشد و کامل ترین مصداق صدقه، وَقف است که اصل آن ثابت و فرع آن با دوام و جاری خواهد بود و هیچ صدقه ای چون وقف، چنین مزیت جاودانه را واجد نیست.

2. میدان مسابقه در خيرات
در مکتب اسلام به مسلمانان برانجام کار خیر و عام المنفعه توصیه شده به گونه ای که خداوند در آیه (۶۱ مؤمنين) در تبیین ویژگی مومنین با عنوان (أُولئِکَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ؛ چنین کسانی در خیرات سرعت می کنند) استفاده نموده و بر همه آشکار است که یکی از عام المنفعه ترین اعمال عبادی اسلام وقف می باشد . با توجه به این آیه کریمه، وقف ميدان مسابقه در خيرات برای مومنین است که باید با سرعت در آن حاضر شده و با یکدیگر به مسابقه بپردازند.
3. پرسودترین عبادات
قرآن و احادیث معصومین (علیهم السلام) دنیا را همچون بازاری تشبیه کرده اند که در آن انسان ها عمر خودشان را که سرمایه اصلی انسان است، می فروشند و در این بازار سود می برند که خداوند در آيات ۴۶ سوره كهف و ۷۶ سوره مريم به عنوان (وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ)  اشاره نموده و وقف یکی از باقیات صالحاتی است که در قرآن  از ماندگارترين، پرسودترين و پرثواب‌ترين عبادت تعبیر شده  و در آيه ۲۰ سوره مزمل؛ «وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا» نيز آن را بهترين و سودمندترين توشه آخرت معرفی كرده است.

4. وسیله معامله با خدا
خداوند بخشش مال را وسیله ارتقاء به مقام عالیه قرار داده و فرموده است :« لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّي تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‏ءٍ؛ هرگز به ( حقیقت ) نیکوکاری نمی رسید مگر اینکه از آنچه دوست می دارید ، ( در راه خدا ) انفاق کنید» (آل عمران، ۹۲)
وقف یکی از مصادیق انفاق مال بوده، بلکه در رأس خيرات و مبرات قرار دارد؛ زيباترين، خالص‌ترين و پرسودترين معامله با خدا اين است كه گاهی انسان جانش را وقف خدا می‌كند ،گاهی اولادش را و گاهی نيز مالش، همانگونه که در آيه۱۷۷ بقره خداوند از بذل مال « وقف یعنی بذل مال» به عنوان کار خیر و نیک تعبیر نموده است.

5. وسیله جاودانگی انسان
وقف در روايات به طور مفصل مطرح شده كه ذكر همه آنها، چند جلد كتاب مستقل را می‌تواند تشكيل دهد، از جمله روایت پیامبر بزرگوار اسلام ( صلوات الله علیه و آله ) است که فرمودند: « اذا مات ابن آدم انقطع عمله، الا فی ثلاث، صدقة جاریة، او علم ینتفع به، او ولد صالح یدعو له؛ هر گاه فرزند آدم بمیرد عمل او قطع می‏شود مگر از سه چیز: صدقه ‏ی جاریه (وقف به عنوان نمونه‏ای از صدقه جاریه) علمی که از آن سود برده شود. یا فرزند صالحی که برای او دعا کند.» (روضة الواعظین / ترجمه مهدوی دامغانی ؛ ج 1 , ص 34)
طبق این روایت  انسان وقتی كه از دنيا رفت دست او از هر آنچه كه در دنيا است بريده می‌شود مگر از سه طريق؛ که یکی از این موارد صدقه جاريه‌ای كه همان وقف است و سود و منافع آن بعد از او برای نيازمندان و يا امور خير پيوسته ساری و جاری است و نام او با آن وقف همیشه زنده و جاويد می‌شود و سهم او از بركات دنيا به او می‌رسد و ارتباط او با دنيا پيوسته برقرار است، يعنی وقف موجب جاودانگی انسان و عامل ارتباط او با دنياست.
امامان معصوم ( علیهم السلام) نیز به بحث وقف اهتمام ویژه ای داشته اند و در میان ائمه معصوم( علیهم السلام) ، بیش از همه حضرت علی( علیه السلام)  دارای موقوفات است. در کتب تاریخی[شریف رضی محمد بن حسین موسوی، خصائص الأئمه علیهم‌السلام (خصائص أمیرالمؤمنین علیه‌السلام)، تحقیق محمّد هادی الأمینی، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه التابع للحضره الرضویه المقدسه، 1406] آمده است که آن حضرت در طول زندگانی پرخیر و برکت خویش، تمامی اموال و دارایی‌های خود را ـ که همه از راه حفر چاه و احداث نخلستان و کشت و زرع به دست آمده بود ـ در راه خدا وقف نمودند تا این صدقه جاریه همیشه برای آن حضرت باقی بماند. بر اساس اسناد موجود،[شکوری، سید احمد، «موقوفات امیرالمؤمنین»، فصلنامه میراث جاویدان، ش چهارم (زمستان1373).] درآمد سالانه حضرت علی( علیه السلام)  از موقوفات خویش بالغ بر 40 هزار دینار بوده که همه صرف خدمت به جامعه اسلامی و امور خیریه و ‏گسترش اسلام و کمک به محرومان و نیازمندان می‌شده است.

لزوم هدفمند کردن وقف
بعد از ذکر آثار وقف با استناد به بعضی از آیات و سیره معصومین ( علیهم السلام) ثابت شد که  وقف یکی از  بهترين ابزار براى توسعه در كشورهاى اسلامى به حساب مى آيد، مى‌بايست زمينه‌هاى احيا وقف را فراهم كرد.
با توجه به ماهيت عقد وقف در اسلام و ويژگي هاي خاصي که اين عقد در ميان ديگر عقود اسلامي به خود اختصاص داده است و لزوم عمل بر طبق نظر واقف، خوب است برای ترقی و پیشرفت این امر مهم، مسلمین و واقفین را به وقف هایی منطقی و هدفدار، سوق داد تا بتوان به بهترین نحو ممکن از وقف استفاده نمود.
با نظر به اینکه وقف در اسلام از وسعت زیادی برخوردار است و اکنون نیز در جامعه مشاهده می شود ولی بهترين نوع وقف كه می‌توان برای جامعه اسلامی انجام داد ، وقف برای سوادآموزى و اشاعه دانش همچون مدارس علوم اسلامی ، مراكز و فعاليت‌های علمی، حوزوی ، دانشگاهی و بیمارستانی است، که نمونه های تاریخی آن ،که تا کنون در حال استفاده و نفع رسانی هستند می توان به مدارس نظاميه خواجه نظام الملك،دانشگاه الازهر مصر،كتابخانه آستان قدس رضوى ، مجتمع ربع رشيدی تبريز و بیمارستان گودرز یزد اشاره نمود.

نتیجه گیری:

سنت حسنه وقف در اسلام دارای سابقه اى ديرينه می باشد و لازم است این سنت احیاء شود و مصادیق و موارد آن گسترش یافته و منحصر به مواردی محدود همچون اطعام نشود.
همانگونه که مسلمانان صدر اسلام جهت محرومیت زدایی از جامعه‏ ی اسلامی بیشترین بهره را از وقف برده اند، اکنون نیزباید با استفاده از وقف مانع هدر رفت سرمایه ها شد و با شناخت نیازهای جامعه و هرمنطقه مردم را به وقف جهت برطرف کردن آن نیازها ترغیب نمایند.
با توجه به ماهيت عقد وقف در اسلام و لزوم عمل بر طبق نظر واقف، خوب است که واقفین را به وقف هایی منطقی، هدفدار، تشویق کرد تا بتوان به بهترین شکل ممکن از وقف استفاده نمود. از بهترین وقف هایی که باعث ترقی جامعه اسلامی می شود وقفی است که برای ترویج فرهنگ و علوم اسلامی باشد.

سید عبدالحمید طباطبائی