نمایندگان مجلس شورای اسلامی روز گذشته در روند ادامه رسیدگی به موادی از قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی با الحاق یک ماده به این طرح در خصوص برگزاری انتخابات تناسبی برای نخستین بار در تهران با ۱۶۱ رأی موافق، ۷۱ رأی مخالف و سه رأی ممتنع از مجموع ۲۴۹ نماینده حاضر در جلسه موافقت کردند.

به گزارش روزنامه جوان، «نظام تناسبی» که دیروز در مجلس در ادامه رسیدگی به قانون انتخابات مجلس به عنوان یک ماده اضافه شد، در میان خبر‌ها چندان دیده نشد با آنکه تغییری اساسی در انتخابات مجلس و ورودی‌های آن خواهد داشت، به گونه‌ای که با این طرح، می‌توان گفت رأی اقلیت حرام نمی‌شود و اکثریت به یکباره همه کرسی‌های مجلس را به نام و برای خود تصاحب نمی‌کند، چیزی که مشابه آن در رأی الکترال انتخابات امریکا دیده می‌شود و نامزدی که رأی اکثریت را آورده، بقیه آرای اقلیت را هم به نام خود خواهد کرد.

با این طرح در صورت تصویب نهایی در شورای نگهبان، احزاب می‌توانند به میزانی که رأی از مردم گرفته‌اند، در کرسی‌های مجلس سهیم باشند. این درواقع بهترین معنی برای اهمیت یافتن رأی اقلیت و تک تک آرای به صندوق ریخته شده است.

نمایندگان مجلس شورای اسلامی روز گذشته در روند ادامه رسیدگی به موادی از قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی با الحاق یک ماده به این طرح در خصوص برگزاری انتخابات تناسبی برای نخستین بار در تهران با ۱۶۱ رأی موافق، ۷۱ رأی مخالف و سه رأی ممتنع از مجموع ۲۴۹ نماینده حاضر در جلسه موافقت کردند.

در مقدمه توجیهی این ماده واحده آمده است: ایراد‌های جدی وارده به نظام انتخاباتی اکثریتی یک و یا چند شهرستانی، سال‌ها است که ذهن مجالس مختلف را به خود مشغول کرده است. اقدام مجلس در ادوار مختلف برای استقرار نظام انتخاباتی اکثریتی استانی و صدور مصوبه‌های مختلف و نیز رد این مصوبات توسط شورای نگهبان، نشان‌دهنده این است که نظام اکثریتی استانی هم، نظام مقبول و مناسبی برای جایگزینی نظام انتخاباتی فعلی نیست. ضمن اینکه انتخاب نظام تناسبی استانی رایج در بسیاری از کشور‌ها نیز به علت وجود حوزه‌های فرعی شهرستانی در کشور ما امکان پذیرش و اجرا ندارد.

اما مختصات انتخابات تناسبی چیست و درصورت تأیید نهایی آن در شورای نگهبان، چه اتفاقی در انتخابات مجلس در حوزه انتخابیه تهران رقم خواهد خورد. در تعریف انتخابات تناسبی تصریح شده است: «در نظام‌های تناسبی، برخلاف نظام‌های اکثریتی که به موجب آن حائزین نصف به علاوه یک، همه کرسی‌ها را به خود اختصاص می‌دهند، هر حزب یا گروهی به تناسب آرای خود می‌تواند صاحب کرسی نمایندگی باشد. به این ترتیب نظام تناسبی، بر ارائه فهرست از طرف احزاب مبتنی است و انتخابات تنها در یک مرحله انجام می‌شود.» از این رو می‌توان انتظار داشت که یکدست شدن نمایندگان مجلس در حوزه انتخابیه تهران و پیروزی یک جریان سیاسی خاص برای همیشه از میان خواهد رفت و احزاب و گروه‌های سیاسی به میزان رأیی که در انتخابات به دست می‌آورند، حائز کرسی در پارلمان خواهند شد. به عبارت دیگر در انتخابات تناسبی لیست‌ها به تناسب رأیی که در انتخابات آورده‌اند، در مجلس کرسی خواهند داشت و این مدل در واقع مقدمه‌ای برای حزبی شدن انتخابات است.

برای اطلاع از جزئیات این شیوه انتخاباتی، فلسفه ورود مجلس به این نظام انتخاباتی، محاسن و ساز و کار‌های اجرایی آن با محمدصالح جوکار، رئیس کمیسیون امور داخلی و شورا‌های مجلس و همچنین خانم دکتر عاطفه مرادی، مدیر اندیشکده حکمرانی شریف گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.

تضمین عدالت انتخاباتی با انتخابات تناسبی
محمد صالح جوکار، رئیس کمیسیون امور داخلی و شورا‌های مجلس یازدهم در پاسخ به ابن سؤال «جوان» که نظام انتخاباتی تناسبی چه محاسنی دارد و می‌تواند چه خلأ‌هایی را پر کند، گفت: «نظام انتخاباتی فعلی کشور حداکثری است. به این صورت که هر فرد یا حزبی که اکثریت مطلق یعنی ۵۰ درصد به‌علاوه یک را به دست بیاورد، پیروز انتخابات معرفی می‌شود. این نظام باعث می‌شود که مثلاً فرد یا حزبی که حتی ۱۰۰ رأی از فرد پیروز کمتر آورده هم به صورت کامل حذف شود و هیچ سهمی در کرسی‌های پارلمان نداشته باشد. این روش با عدالت انتخاباتی هم مغایر بود و کسانی که به حزب یا فردی رأی داده بودند، اما به اکثریت نرسیده بودند تفکر و مطالبات خود را در پارلمان نمی‌دیدند؛ بنابراین ما در مجلس شورای اسلامی تلاش کردیم در اصلاح قانون انتخابات فکری برای این مسئله داشته باشیم و نظام تناسبی را به صورت آزمایشی برای شهر تهران تصویب کردیم تا مسئله عدالت انتخاباتی را مورد توجه قرار دهیم و هر حزبی در این نظام براساس میزان رأی خود سهم داشته باشد.»
نماینده مردم یزد در مجلس شورای اسلامی مسئله هدر رفت منابع صرف شده در انتخابات را هم یکی از خلأ‌های نطام انتخاباتی حداکثری دانست و توضیح داد: بالاخره در انتخابات احزاب و گروه‌های سیاسی و افراد منابعی را هزینه می‌کنند و زمانی هم صرف می‌کنند که در نظام انتخاباتی بخشی از این منابع هدر می‌رود.

انتخابات تناسبی مشارکت را بالا می‌برد
جوکار در پاسخ به این پرسش که نظام انتخاباتی تناسبی چه تأثیری در مسئله مشارکت مردم در انتخابات می‌تواند داشته باشد، بیان داشت: «این امر می‌تواند انگیزه مشارکت برای گروه‌های مختلف را افزایش دهد چرا که آن‌ها مطمئن هستند که به اندازه میزان رأی خود در مجلس سهم خواهند داشت و انتخابات حالت صفر و یکی و برد و باختی نخواهد داشت و سهم هر تفکر بر اساس بدنه رأی محفوظ خواهد بود.» رئیس کمیسیون امور داخلی و شورا‌های مجلس یازدهم ادامه داد: البته این نوع نظام انتخاباتی مختص حوزه‌های انتخابیه‌ای است که بالای چهار نماینده داشته باشند و گرنه در حوزه‌های پایین‌تر از این تعداد باید به همان نظام حداکثری قبلی فعلاً اکتفا کنیم و روش تناسبی در آن‌ها جواب نمی‌دهد.

خداحافظی با انتخابات ۳۰- هیچ
عاطفه مرادی، مدیر مرکز مطالعات پارلمان اندیشکده حکمرانی شریف هم در مورد مزایا و محاسن نظام انتخاباتی تناسبی به «جوان» گفت: «در مسئله انتخابات ما باید دو پیش فرض را در نظر بگیریم؛ نکته اول اینکه هدف کلان و کلی ما از طراحی هر نظام انتخاباتی باید افزایش مشارکت سیاسی شهروندان باشد. هدف دوم با افزایش مشارکت سیاسی شهروندان اعتماد عمومی و در نهایت سرمایه اجتماعی ساختار‌های مختلف سیاسی از جمله پارلمان را تقویت کنیم، چرا که پیشبرد اهداف، برنامه و قوانین بدون این سرمایه ممکن و میسر نخواهد بود.»

مرادی سپس با اشاره به نظام انتخاباتی فعلی کشور، بیان داشت: «در حال حاضر ما دچار نظام انتخاباتی ۳۰ - هیچ هستیم. به این معنا که یا مجلس متعلق به اصولگرایان است یا اصلاح طلبان و ما مجلس ترکیبی نداریم. این وضعیت باعث می‌شود افراد مستقل، توانمند و فاضل که لیاقت حضور در مجلس را دارند، نتوانند رأی کافی به دست بیاورند.»

تکثر سیاسی با انتخابات تناسبی جان می‌گیرد
مدیر مرکز مطالعات پارلمان اندیشکده حکمرانی شریف، افزود: در همین انتخابات مجلس یازدهم ما شاهد بودیم که چند جوان توانمند که رأی نسبتاً خوبی هم آوردند به دلیل اینکه در فهرست‌های مطرح نبودند در نهایت حذف شدند. حضور در فهرست‌ها هم ساز و کار مالی و فکری خاص خود را دارد.

این پژوهشگر مطالعات پارلمانی با بیان اینکه نظام انتخاباتی تناسبی منجر به افزایش مشارکت سیاسی شهروندان مخصوصاً در شهر‌های بزرگ می‌شود، تصریح کرد: «در حال حاضر وقتی از پیش مشخص است که مثلاً در این دوره گفتمان غالب با اصولگرایان است، شهروندانی که علاقه به اصلاح‌طلبان دارند، انگیزه خود را برای مشارکت در انتخابات از دست می‌دهند. این امر در حالت معکوس هم صادق است. بنابراین، این وضعیت به تضعیف مشارکت منتهی می‌شود. اما در نظام تناسبی همه می‌دانند که رأی آن‌ها در چینش مجلس مؤثر است.»

مرادی سپس به یک نکته مهم در نظام انتخابات تناسبی اشاره کرد و توضیح داد که «در این نوع چارچوب انتخاباتی مجالس دچار تکثر سیاسی و فکری خواهند بود و همین امر به پویایی فضای سیاسی جامعه و شکل‌گیری کار جمعی و اقناعی در ساختار بروکراسی کشور کمک خواهد کرد.»

چشم‌انداز انتخابات تناسبی
بر اساس آنچه گفته شد، با اتخاذ الگوی تناسبی، به دلیل آنکه هر فهرست انتخاباتی متناسب با آرای کسب شده حائز کرسی‌های نمایندگی مجلس از آن حوزه انتخابیه می‌شود، گروهی حذف نشده و احتمال حضور سلایق مختلف جامعه در مجلس افزایش می‌یابد. در الگوی تناسبی، برخلاف الگوی اکثریتی، انتخابات بر مبنای پیروزی مطلق اکثریت و حذف اقلیت نبوده و حضور گروه‌های مختلف سیاسی در مجلس شورای اسلامی تا حد بالایی تضمین شده است. در الگوی تناسبی گروه‌های سیاسی می‌دانند که با توجه به پایگاه اجتماعی شان، حداقلی از کرسی‌های نمایندگی حوزه انتخابیه را دارا هستند. مضافاً اینکه طرفداران یک جریان سیاسی نیز می‌دانند که جریان سیاسی رقیب قطعاً در مجلس آینده حضور خواهد داشت و قابل حذف شدن نیست. چنین مکانیسمی تنش‌های انتخاباتی و احتمال دوقطبی‌سازی جامعه را به شدت کاهش خواهد داد. همچنین در الگوی تناسبی، به دلیل آنکه گروه‌های اصلی سیاسی حذف نشده و گروه‌های مختلف متناسب با میزان آرای کسب شده واجد کرسی‌های نمایندگی می‌شوند انگیزه مشارکت در انتخابات در میان طرفداران آنان افزایش می‌یابد.

گفتنی است در نظام اکثریتی به دلیل ماهیت حذف‌کنندگی آن، افزایش مشارکت در انتخابات معمولاً با افزایش تنش‌های سیاسی و دوقطبی‌سازی جامعه «رأی ایجابی» همراه است. درحالی که در الگوی تناسبی افزایش مشارکت در انتخابات به دور از تنش‌های سیاسی- اجتماعی و با رأی به دست می‌آید.