1. سابقه تحقق تاریخی برخی جلوه‌های جهاد اقتصادی

 

نیم‌نگاهی به تجربه‌ي تاریخی جهاد از نوع اقتصادی در میان مسلمین، امکان تحقق این جهاد و پیروزی در آن را به ما یادآوری می‌نماید. همچنین این مطالعه ما را با فرازهایی از اقتدار اقتصادی مسلمین آشنا نموده و پیروزی در جهاد اقتصادی با صهیونیزم بین‌الملل را دست یافتنی‌تر از آن چه می‌اندیشیم تصویر می‌کند. محاصره‌ي اقتصادی شعب ابی‌طالب، قدرت اقتصادی اهل‌بیت علیهم‌السلام، اقتدار اقتصادی در تمدن اسلامی، نهضت تحریم تنباکو، شرکت اسلامیه، جهاد سازندگی و ایستادگی اقتصادی در دفاع مقدس از درخشان‌ترین این برهه‌ها به شماره می‌آیند.

 

1.1. شعب ابی‌طالب، سال‌های همزیستی با مرگ

 

قریش در واکنش به مقاومت پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان جمع شده و تصمیم گرفتند نوشته‌ای بنویسند و در آن متعهد شوند که با بنی‌هاشم ازدواج نکنند، نه به ایشان همسر بدهند و نه از ایشان همسر بگیرند، و به ایشان چیزی نفروشند و از ایشان چیزی نخرند. در هیچ امری با ایشان رابطه نداشته و با آن‌ها سخن نگویند. این معاهده را در کعبه آویزان نمودند و کمک و غذا را از ایشان قطع کردند. مسلمانان در طول این سه سال جز در روزهای موسم از آن‌جا خارج نمی‌شدند تا این که به سختی گرفتار شدند و صدای ضجه و فریاد گرسنگی کودکان از بیرون شعب شنیده می‌شد.

 

ابن عباس که خود از مقاومت کنندگان در شعب ابی‌طالب است می‌گوید: سه سال در شعب ماندیم و از ما ذخیره غذایی را قطع کردند. تا جایی که مردی از ما خارج می‌شد تا با پرداخت هزینه چیزی بخرد ولی به او چیزی فروخته نمی‌شد. کار به جایی رسید که گروهی از ما مردند.
« همان ايستادگىِ اول بعثت، منجر مي‌شود به استقامت عجيب سه سال در شعب ابى‌‏طالب. شوخى نيست؛ سه سال در يك درّه‏‌اى در مجاورت مكه، بدون آب، بدون گياه، در زير آفتاب سوزان.

 

پيغمبر، جناب ابى‌‏طالب، جناب خديجه، همه‌‏ى مسلمان‌ها و همه‏‌ى خانواده‏‌هايشان توى اين تكه - شكاف كوه - زندگى كردند. راه هم بسته بود كه براى اين‌ها غذا نيايد، خوراك نيايد. گاهى در ايام موسم - كه بر طبق سنن جاهلى آزاد بود، يعنى جنگ نبود – مي‌توانستند داخل شهر بيايند، اما تا مي‌خواستند جنسى را در دكانى معامله كنند، ابوجهل و ابولهب و بقيه‏‌ى بزرگان مكه به نوكرها و فرزندان خودشان سفارش كرده بودند كه هر وقت آن‌ها خواستند جنسى را بخرند، شما وارد معامله شويد، دو برابر پول بدهيد، جنس را شما بخريد و نگذاريد آن‌ها جنس بخرند. با يك چنين وضعيت سختى سه سال را گذراندند. اين شوخى است ؟

 

آن استقامت اوّلى، آن عمود مستحكم اين خيمه، آن دل متوكل على اللَّه است كه چنين استقامتى را در فضا به وجود مى‌‏آورد كه آحاد صبر مي‌كنند. شب تا صبح بچه‌‏ها از گرسنگى گريه مي‌كردند كه صداى گريه‏‌ى بچه‏‌ها از توى شعب ابى‌‏طالب به گوش كفار قريش مي‌رسيد و ضعفاى آن‌ها هم دلشان مي‌سوخت؛ اما از ترس اقويا جرأت نمي‌كردند كمك كنند. اما مسلمان كه بچه‌‏اش در مقابلش پرپر مي‌زد - كه چقدر در شعب مردند، چقدر بيمار شدند، چقدر گرسنگى كشيدند - تكان نخورد.»

 

البته مراد از اشاره‌ي کوتاه به ایستادگی در شعب ابی‌طالب تشبیه شرایط کنونی انقلاب اسلامی به آن نیست که: « يك روز در صدر اسلام، دشمنان به نظرشان رسيد كه با شِعب ابى‌طالب و محاصره‌ى اقتصادى مسلمان‌ها، آن‌ها را از پا بيندازند؛ اما نتوانستند. اين روسياه‌هاى بدمحاسبه‌گر خيال مي‌كنند ما امروز در شرائط شِعب ابى‌طالبيم. اين جور نيست.

 

ما امروز در شرائط شِعب ابى‌طالب نيستيم؛ ما در شرائط بدر و خيبريم. ما در شرائطى هستيم كه ملت ما نشانه‌هاى پيروزى را به چشم ديده است؛ به آن‌ها نزديك شده است؛ به بسيارى از مراحل پيروزى، با سرافرازى دست پيدا كرده است. امروز مردم ما را از محاصره‌ى اقتصادى مي‌ترسانند ؟ با اين حرف‌ها، با اين ترفندها مي‌خواهند مردم را از صحنه بيرون كنند ؟ مگر چنين چيزى ممكن است ؟ امروز مي‌خواهند در اراده‌ى مسئولين اختلال ايجاد كنند ؟

 

« قُل هذِهِ سَبيلى اَدعُوا اِلى الله عَلَى بَصِيرَةٍ اَنَا و مَنِ اتَّبَعَنِى » اين راهى است كه با بصيرت انتخاب شده است، اين راهى است كه با مجاهدت باز شده است، اين راهى است كه با خون عزيزترين‌ها هموار شده است. ما از اين راه رفتيم، به قله‌هائى هم دست پيدا كرديم. ما متوقف نمي‌شويم، ان‌ شاء الله پيش مي‌رويم. ...»

 

1.2.  اقتصاد صدر اسلام و جهاد اقتصادی پیشوایان اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام

 

کار و تلاش برای کسب روزی و اداره‌ي زندگی از نقاط ثابت سیره‌ي اولیای الهی بوده است. حضرت آدم(ع) کشاورزی، حضرت ادریس(ع) خیاطی، حضرت نوح(ع) نجاری، حضرت هود(ع) تجارت، حضرت ابراهیم(ع) شبانی و گوسفندداری، حضرت داوود(ع) زره‌سازی، حضرت سلیمان(ع) زنبیل‌بافی، حضرت موسی(ع) گله‌داری، حضرت عیسی(ع) سیاحی، حضرت شعیب(ع) چوپانی و گله‌داری، حضرت لوط(ع) کشاورزی و حضرت صالح(ع) تجارت می‌نمودند.

 

این روحیه به فراهم آمدن امکانات و توانمندی‌های اقتصادی زیاد و در عین حال پاک و بی‌شائبه برای پیشوایان اسلام منجر می‌شد. البته این دارایی‌ها از طرق دیگری غیر از کار و فعالیت نیز حاصل می‌شده است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله مزارع زیادی در خیبر، فدک، بنی‌النضیر، وادی نخله و طائف داشتند که بخشی از آن‌ها وقف شد. پیامبر اسلام با آن همه مشغولیت شخصاً کار می‌کرد. ایشان هسته‌های خرما را در دهان می‌مکید و آن ها را می‌نشاند.

 

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام چشمه‌های عین البحیر، عین ابی نیزر و عین نولاء را در سرزمین ینبع به دست خود حفر نمود. ایشان صد چشمه در ینبع درآورد و برای حاجیان خانه خدا وقف نمود. و نیز چاه‌هایی در راه مکه و کوفه حفر کرد. امام در مدت خانه‌نشینی خود به کشاورزی، حفر قنات و چشمه و درخت‌کاری مشغول شد.

 

از ایشان نقل شده است که: « زمانی را به یاد می‌آورم که در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله از گرسنگی سنگ بر شکم می‌بستم در حالی که [اکنون] صدقه‌ي مال من سالیانه به چهل هزار دینار می‌رسد.» و نیز: « اگر صدقه‌ي من امروز میان بنی‌هاشم تقسیم شود همه را کفایت خواهد کرد.» 
« امیر مؤمنان علی علیه‌السلام هزار برده را آزاد کرد که بهای آن‌ها را از پینه دست و عرق پیشانی پرداخت.»

 

املاک یَنبُع، املاک ذعه، اذینه، قصیره، و بردگانی که در این زمین‌ها کار می‌کنند (به جز چند نفر از ایشان)، خانه‌ای در بنی زریق، سویقه، فقیر و وادی ترعه در نزدیکی مدینه، بخش‌های زیادی از املاک حرّة‌الرِجّلاء، چاه‌های چهارگانه ذات کمات، چاه‌های ذوات‌العشراء، قعین، معید و رعوان از موقوفات حضرت علی علیه‌السلام بوده است. این موارد غیر از دارایی‌های شخصی ایشان است.
امام مجتبی علیه‌السلام دو بار تمام اموال و دارایی‌های خود و سه بار نصف آن را در راه خدا بخشید. به سائلی پنجاه هزار درهم و پانصد دینار بخشید.

 

امام حسین علیه‌السلام در سخن با عمر سعد برای انصراف وی از فرماندهی سپاه دشمن و قتل فرزندان رسول خدا به طمع ملک ری به او فرمودند: « از مال خودم بغیبغه را که چشمه بزرگی در سرزمین حجاز است و معاویه هزار هزار دینار طلا به من می‌داد ولی آن را نفروختم به تو می‌دهم.» عمر سعد نپذیرفت. امام حسین علیه‌السلام شصت هزار درهم بدهی اسامة بن زید را به عهده گرفته پرداخت نمودند.
امام سجاد علیه‌السلام هزینه زندگی صد خانواده تهی‌دست مدینه را عهده‌دار بود. حضرت پانزده هزار درهم بدهی محمد بن اسامة را پرداخت نمود. 

 

کیسه‌های پولی که از امام کاظم به مستمندان می‌رسید ضرب‌المثل شده بود تا آن جا که مردم می‌گفتند عجب است از کسی که کیسه‌های موسی علیه‌السلام به او رسیده باز هم از کمبود و فقر شکایت می‌کند.
بردگان زیادی که امامان از جمله امام سجاد علیه‌السلام خریده و آزاد نموده‌اند؛ هزاران درهم هدایای اهل بیت علیهم‌السلام به شعرایی که در شرایط خفقان آن روزگار در قالب شعر و هنر از حریم ولایت دفاع می‌کردند، مانند فَرَزدَق، کُمَیت اسدی، دِعبِل و ...   و کمک‌های فراوان اهل بیت علیهم‌السلام به فقرا از جمله شواهد توان بالای مالی ایشان است.
موارد فراوانی از این دست نوید بخش ضمانت دنیایی‌آباد در کنار آخرتی آبادتر در پرتو تعالیم اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله است.

 

1.3. اقتدار اقتصادی در تمدن اسلامی

 

حکومت‌های خلفای اموی، عباسی، عثمانی و ... و مظاهر تمدنی ایشان که به دوران تمدن اسلامی مشهور است، هر چند انحرافات جدی از اسلام اصیل و ناب داشته‌اند، با عمل به بخش کوچکی از دستورات و فرهنگ اسلامی به جایگاه‌های باورنکردنی در اقتدار و امکانات اقتصادی دست یافته‌اند.

 

« شعشعه تمدن مسلمین در آن تاریخ آن چنان قوی بود که به زودی اروپائیان را زیر تأثیر گرفت و مقلد مظاهر خویش ساخت. تا آن جا که بعد از جنگ‌های صلیبی، زندگانی‌ها به کلی تغییر یافت و حتی لباس‌ها فراخ و بلند شد و در وضع غذا و اثاث‌البیت از عرب تقلید گردید.» 
جرجی زیدان می‌نویسد: « در دوره‌ي طلایی اسلام، پول مانند ریگ در شهر بغداد فراوان [بود] و بازرگانان از اطراف جهان همه نوع کالا به به آن پایتخت بزرگ می‌آوردند و از فروش آن سودهای هنگفت می‌بردند.»

 

« به گفته ناصرخسرو که به سال 439 ه.ق.(1047م.) پایتخت تازه [تمدن اسلامی یعنی قاهره پس از بغداد] را دیده بود؛ [آن جا] بیست هزار خانه داشت که بیشتر از آجر و پنج یا شش طبقه بود و بیست هزار تجارتخانه داشت که از طلا، جواهر، پارچه‌های زربفت و حریر چنان انباشته بود که جای نشستن نداشت.» خیابان‌های اصلی برای جلوگیری از آفتاب سایبان داشتند و به شب از چراغ‌ها روشن بودند. یک ناوگان بازرگانی که بیش از هزار کشتی داشت، محصولات و مصنوعات اسپانیا[ی مسلمان] را به آفریقا و آسیا حمل می‌کرد. کشتی‌ها که از یکصد بندر می‌رسیدند، در بندرهای بارسلون، المریا، قرطانجه، والنسیا، مالاگا، قادس و اشبیلیه انباشته شده بودند.» 

 

« از سرزمین‌های شمال این حدود [قلب اروپا]، هزاران بلکه میلیون‌ها سکه‌ي اسلامی متعلق به قرن‌های 9 تا 11 میلادی به دست آمده است که شاهد تأثیر تمدن جهانگیر اسلامی و تجارت مسلمانان (که از کوته بینی‌های مذهبی بری بودند) می‌باشد.» 

 

1.4. نهضت تحریم تنباکو

 

نهضت تحریم تنباکو از برهه‌های است که در تاریخ معاصر پیش از انقلاب اسلامی، محل ظهور فرهنگ جهادی در زندگی اقتصادی مسلمانان بوده است. در این نهضت بصیرت و ایستادگی علمای اسلام و مردم به شکست سیاست‌های بریتانیای کبیر انجامید. کمپانی انگلیسی رژی با وطن‌فروشی آشکار ناصرالدین شاه قاجار، حق هر گونه برداشت، معامله، تجارت و عرضه تنباکو و توتون ایران را به دست آورد و بدین طریق بر بخشی از اقتصاد مسلمین مسلط شد.

 

« بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بأیّ نحوٍ کانَ در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله و سلامه علیه است. حَرَّرَهُ الأقل، محمد حسن الحسینی.» این چند جمله که در پنج‌شنبه اول جمادی الاولی سال 1309 ه.ق. از سامراء به تهران رسید ظرف چند روز در سراسر ایران پخش شد. « در تمامی ایران از هیچ نقطه و محلی دود چپق و سیگار و سایر دخانیات بلند نمی‌شد.» 

 

حتی اهل فسق و بی‌قیدان به شرع هم در این موضوع از مرجع تقلید خود تبعیت کردند. « کار به جایی رسید که یهود و نصاری نیز به متابعت از اسلام دخانیه را در ظاهر متارکه نمودند.»  ناصرالدین شاه قاجار در حرمسرای خود، آن چنان که شنیده‌اید، وقتی از انیس الدوله همسر خود پرسید چرا قلیان‌ها را جمع می‌کنید ؟ چه کسی حرام کرده ؟ پاسخ شنید: همان کس که مرا بر تو حلال کرده ! 

 

1.5. شرکت اسلامیّه

 

در سال‌های 1316 و 1317 ه.ق. یعنی پس از نهضت تحریم تنباکو و پیش از نهضت مشروطه، جمع زیادی از علما و تجار اصفهان به رهبری دو روحانی مجاهد، حضرات آیات آقا نجفی اصفهانی و حاج آقا نورالله اصفهانی برای مبارزه با سلطه‌ي‌ اقتصادی بیگانگان، استقلال اقتصادی و تقویت تولید ملی به تأسیس شرکتی با عنوان « شرکت اسلامیه » اقدام نمودند.

 

شرکت ابتداء در اصفهان و سپس به سرعت در بسیاری از شهرهای ایران و جهان شعبه ایجاد نمود. بوشهر، شیراز، قمشه، کرمان، یزد، مشهد، سمنان، کاشان، سنندج، همدان و ... در ایران و لندن، کلکته، بمبئی، مصر، اسلامبول، بغداد، مسکو و بادکوبه در خارج از مملکت ایران، از جمله این مراکز بودند.

 

این شرکت به حوزه‌های تجارت کالاهای ایرانی، تولید لباس و پارچه ایرانی و سپس اقدامات وسیع‌تری چون احداث برخی کارخانجات، راه و راه‌آهن وارد شد.
این اقدام معجزه‌آسا چونان شمعی در ظلمت استعمار مسلمین، موجی از شادی را در میان همه‌ي اقشار مردم و به ویژه مراجع، علماء و روحانیون ایجاد نمود. کالاهای این شرکت به هر شهری که می‌رسید با جشن و سرور و مسابقه مردم برای خرید مواجه می‌شد.

 

آیات عظام آخوند ملا محمد کاظم خراسانی صاحب کفایه، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی صاحب عروه‌الوثقی، حاج میرزا حسین نجل حاج میرزا خلیل، ملا محمد حسن مامَقانی، ملاعبدالله مازندرانی، میرزا محمد حسین نوری (محدث نوری)، شریعت، شربیانی و ... نامه‌های تشکر و تأیید خود را به سوی این شرکت و مؤسسان آن روانه ساختند.
انگلیسی‌ها این اقدام را سکته‌ای بزرگ برای تجارت خود تلقی نموده و در صدد کارشکنی برآمدند.

 

نکته مهم در تأسیس این اساس وارد شدن علما، صنعتگران، تجار و مردم به جنبه‌های ایجابی و تولیدی جهاد اقتصادی در کنار جنبه‌های سلبی و تحریم کالاهای دشمنان در این جهاد است. نیز، اولین بارقه‌های امید و باور به این حقیقت که « ما می‌توانیم » در ذهن و جان ایرانی و مسلمان به وجود آمد.

 

طراحی و تأسیس شرکت مخمّس و اولین صندوق قرض‌الحسنه ایران توسط آیت الله العظمی شاه آبادی(ره)، قیام علیه قرارداد ننگین رویتر به رهبری آیت الله ملاعلی کنی و سید صالح عرب  و نهضت ملی شدن صنعت نفت  از جلوه‌های دیگر جهاد اقتصادی در تاریخ معاصر ایران اسلامی هستند.

 

1.6. عرصه‌هایی از تجربه جمهوری اسلامی

 

1.6.1. جهاد سازندگی
بازنگری جهاد سازندگی، مبانی، سیر تاریخی و دستاوردهای آن به تحقیقی مستقل نیاز دارد. در این راستا تنها توجه به این جمله از بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران کافی است: «آن طوری که گزارش داده می‌شود از جهاد سازندگی و از سایر کارهایی که تاکنون شده است، در ظرف آن پنجاه سال به قدر این دو سال، با همه این گرفتاری‌هایی که دولت داشته است، [کار] نشده است.»

 

ادغام جهاد سازندگی با وزارت کشاورزی ضربه کاری دولت اصلاحات به این نهاد موفق انقلابی بود. اقداماتی چون تشکیل بسیج سازندگی و تشویق به برگزاری سفرهای جهادی، از واکنش‌های امام خامنه‌ای دام عزه به این انحراف خسران آفرین به شمار می‌رود.

 

1.6.2. دفاع مقدس
اقتصاد ایران و فرهنگ جهادی حاکم بر آن در دوران ده ساله‌ي دفاع مقدس از درخشان‌ترین برهه‌های رفتار اقتصادی جهادی در طول تاریخ اسلام است. تبیین این مسأله به پژوهش‌های جدید و جداگانه نیازمند است؛ پژوهش‌هایی که از ایثار پیرزنی قدخمیده در اهدای دارایی خود یعنی چند تخم‌مرغ که مورد نیاز مبرم اوست و به صورت کوپنی هم به دست آورده تا ابعاد اقتصادی، جامعه شناختی و دینی این رویداد بزرگ پرده بردارد.