تبيين: مقاله «بازشناسی ده فرمان در تورات و قرآن پس از قرون وسطا» كه توسط بهروز افشار⁽¹⁾  نوشته و در نشريه شماره 14 معرفت اديان انتشار يافته توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت مطالعه اصل مقاله مي‌توانند به نشريه شماره 14 معرفت اديان مراجعه نمايند.

 

ده فرمان در تورات

مهم‌ترين دستورات خدا به موسی، كه به «ده فرمان» معروف است، در اين كتاب آمده است:

خدا اين‌گونه سخن گفت:

1. من خداوند، خداي تو هستم، همان خدايي كه تو را از اسارت در مصر آزاد كرد.

2. خدايان ديگري غير از من نداشته باش.هيچ‌گونه بتي به شكل آنچه در آسمان يا بر زمين يا در درياست درست نكن، در برابر آنها خم نشو و آنها را بندگي نكن؛ چون من خداي غيوري هستم و كساني را كه از من نفرت دارند، تا نسل سوم و چهارم مجازات مي‌كنم، و بر كساني كه مرا دوست بدارند و از دستوراتم پيروي كنند تا هزار پشت رحمت مي‌كنم.

3. نام مرا بيهوده به زبان نياور. خدا كسي را كه نامش را بيهوده به زبان آورد، بدون مجازات نمي‌گذارد.

4. روز سبت را به ياد داشته باش و آن را مقدس بدار. در هفته، شش روز كار كن، ولي در روز هفتم، كه سبت خداوند است، هيچ كاري نكن. نه خودت، نه پسرت، نه دخترت، نه غلامت، نه كنيزت، نه مهمانت، نه چهارپايانت؛ چون خداوند آسمان و زمين و دريا و هرچه را كه در آنهاست، در شش روز آفريد و روز هفتم استراحت كرد. پس او روز سبت را مبارك و مقدس كرد.

5. پدر و مادرت را احترام كن تا در سرزميني كه خدا به تو خواهد داد، عمر طولاني داشته باشي.

6. قتل نكن.

7. زنا نكن.

8. دزدي نكن.

9. بر ضد همسايه‌ات شهادت دروغ نده.

10. چشم طمع به مال، ناموس، غلام، كنيز، خر و گاو همسايه‌ات نداشته باش .

ده فرمان در قرآن

در قرآن آیاتی نیست که کاملاً بیانگر ده فرمان باشد. اما به نظر می‌رسد در دو مورد، قرآن اشاره به ده فرمان موسی در کوه سینا دارد. یک بار در سوره بقره آیات 83ـ84 با واژه «عهد» یا «میثاق» به ده فرمان اشاره شده است.

«وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ ذِي الْقُرْبي وَ الْيَتامي وَ الْمَساكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ»(بقره: 83)؛ یاد آورید هنگامی را که از بنی اسرائیل عهد گرفتم که به‌جز خدای را نپرستید و نیکی کنید، دربارة پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران، و به زبان خوش با مردم سخن گويید، و نماز به پای دارید، و زکات مال خود بدهید، پس شما (طایفۀ یهود) عهد شکسته و روی گردانیدید. به‌جز چند نفر و شمايید که از حکم خدا برگشتید.

در آیه بعدی با ذکر صریح واژه «میثاق» می‌فرماید:«وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ...»(بقره: 84)؛ و به یاد آرید هنگانی که عهد گرفتیم از شما که خون یکدیگر نریزید، و یکدیگر را از خانه و دیار خود نرانید، پس برآن عهد اقرار کرده و گردن نهادید و شما خود بر آن گواه می‌باشید.

آیات سورة اعراف نيز اشاره دارد به اینکه خداوند خود را بر موسی در کوه سینا آشکار کرد و الواح سنگی مکتوب، که حاوی نصایح و دستورالعمل همه چیز است، به او اعطا کرد، ولی محتوای همه متن این الواح مشخص نیست.

قرآن كريم نيز به برخی از آنها در این سوره چنین تصریح می‌کند: «وَ واعَدْنا مُوسي ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ قالَ مُوسي لِأَخِيهِ هارُونَ اخْلُفْنِي فِي‌قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ» (اعراف: 142)؛ و با موسی سی شب وعده و قرار نهادیم، چون پایان یافت، ده شب دیگر بر آن افزوديم تا آنکه وعده به چهل شب تکمیل شد. به برادر خود ‌هارون گفت: تو اکنون پیشوای قوم و جانشین من باش و راه صلاح پیش گیر و پیرو اهل فساد مباش.

«وَ لَمَّا جاءَ مُوسي لِمِيقاتِنا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَرانِي وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَي الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِي فَلَمَّا تَجَلَّي رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسي صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ» (اعراف: 143)؛ و چون موسی با هفتاد نفر وعده‌گاه ما آمد و خدا با وی سخن گفت. عرض کرد که خدایا خود را به من آشکار بنما که تو را مشاهده کنم. خدا در پاسخ او فرمود: مرا تا ابد نخواهی دید و لیکن در کوه بنگر اگر کوه به جای خود برقرار ماند، تو نیز مرا خواهی دید. پس آنگاه که نور تجلی خدا بر کوه تابید، کوه را متلاشی ساخت و موسی بی‌هوش افتاد. عرض کرد خدایا، تو منزه و برتری به درگاهتو توبه کردم و من اول کسی هستم که به تو وتنزه ذات پاک تو ایمان دارم.

«قالَ يا مُوسي إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَي النَّاسِ بِرِسالاتِي وَ بِكَلامِي فَخُذْ ما آتَيْتُكَ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ» (اعراف: 144)؛ خدا فرمود: ای موسی من تو را برای اینکه پیغام‌های مرا به خلق برسانی، برگزیدم و به هم‌صحبتی خویش انتخاب کردم، پس آنچه که به تو فرستادم کاملاً فراگیر و شکر و سپاس الهی را به‌جای آور.

«وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِيلاً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ فَخُذْها بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها سَأُرِيكُمْ دارَ الْفاسِقِينَ» (اعراف: 145)؛ و در الواح از هر موضوع برای نصایح و پند و هم تحقیق هر چیز به موسی نوشتیم و دستور دادیم به قوت فراگیر قوم را دستور ده که نیکوتر مطالب آن را اخذ کنند که پستی مقام و منزلت فاسقان را به زودی به شما نشان خواهیم داد.

نقد و بررسی ديدگاه‌ها

مفسران مسلمان ازجمله طبری و رازی معتقدند که آیات 83ـ84 سورة بقره، نمونه‌هایی است که دلالت بر اوضاع و احوال یهودیان، و ویژگی‌های آنها و چگونگی برخورد قوم یهود با مسلمانان می‌کند. همچنين اين آيات برنقض میثاق الهی از سوی بنی‌اسرائیل در کوه سینا تأکید می‌کند. برخورد خصمانه یهود با پیامبر(ص) در مدینه در طول حیات پیامبر اکرم(ص) شاهد بر این مدعاست.جزئیات این مطلب درسوره بقره آيه 84 آمده است.

مفسران مسلمان قرون وسطی، عموماً این عقیده را توسعه داده و بر این هستند که ده فرمان تورات در قرآن کریم نیز آمده است، ولی کاملاً از جهات گوناگون در لفظ و معنا یکسان نیستند.

ادیب و مفسر قرآن ابواسحاق ثعالبی، یکی از برجسته‌ترین مفسرانی است که به تحقیق دربارة ده فرمان تورات در قرآن کریم پرداخته است و دیدگاهی منحصر به فرد دارد.

ثعالبی در کتاب خود فصلی را با عنوان «نسخة العشر الکلمات» اختصاص می‌دهد که خداوند در الواح برای پیامبر برگزیده‌اش، موسی، بخش عمده تورات را نوشت (ثعالبی، 1411ق، ص 180). وی در پایان این فصل با صراحت می‌نویسد: «اینها، کلمات ده فرمان هستند. خداوند همه آنها را به پیامبر محمد(ص) در هیجده آیه از سوره بنی‌اسرائیل اعطا کرد و با این فرمان آغاز می‌شود: «وَ قَضي رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً...» (اسراء: 23)؛ تا آنجا که می‌فرماید: «ذلِكَ مِمَّا أَوْحي إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ» (اسراء: 39). این از چیزهایی است که خدایت از روی حکمت به تو وحی کرده است (همان، ص 181).

علاوه بر این، ثعالبی این کلمات را در سه آیه از سورۀ انعام خلاصه می‌کند که با این کلمات آغاز می‌شود: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِيَّاهُمْ...» و نتیجه می‌گیرد که خداوند با این فرامین به شما سفارش کرد، شاید که تقوای او داشته باشید «ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» (انعام: 153). به نظر ثعالبی قرآن کریم تمام احکام دهگانه موسی را دربر دارد. البته به‌صورت کلی، چنانکه ده فرمان این‌گونه است. دیگر اینکه تمامی احکام دهگانه موسی در هیجده آیه از بنی‌اسرائیل به محمد(ص) نازل شد که دقیقاً در سه آیه سوره انعام آیات 151ـ153 خلاصه شده است که انرا را با احکام دهگانه موسی(ع) قابل تطبیق می‌داند.

بنابراین، اگر محتوای آیات مربوط در سوره‌های انعام و اسراء قرآن کریم، با فقرات مرتبط در عهد عتیق مورد مقایسه و تطبیق قرار گیرد، می‌توان گفت: شباهت زیادی میان ده فرمان کتاب مقدس و فرامین قرآن کریم وجود دارد.

پس از قرون وسطا محققان بسیاری به مطالعه و بررسی ده فرمان در کتاب مقدس و قرآن کریم پرداخته و سعی در تطبیق آنها داشتند که از آنها می‌توان به ابن‌تیمیه، ابن‌خلدون،ابو‌عبدالله قرطبی، محمد امین الشنقیتی، عبدالمجید صدیقی، سیدمیر احمد علی، سیدقطب، خطیب تبریزی اشاره کرد.

در میان این دانشمندان، تعداد قابل‌توجهی همچون ابن‌تیمیه، ابن‌خلدون، ابوعبدالله قرطبی، محمد امین الشنقیتی، عبدالمجید صدیقی، سید میراحمد علی و دیگران از موافقان نظریه برابری ده فرمان کتاب مقدس با قرآن کریم هستند. تعدادی نیز از قبیل سید قطب و سید ابوالعلاء مودودی، خطیب تبریزی و شهاب‌الدین قلقشندی، به‌طور ضمنی و غیرصریح با این برابری موافق هستند.

درحالی‌که، برخی دیگر که تعداد آنها بسیار کم است، همچون فخر رازي، نظریةمخالف دارد. وي معتقد است: میان دستوراتی که آیات(151ـ153) سوره انعام داراست و کتابی که به موسی داده شده و در آیه بعدی 154 سوره انعام بيان شده است،متفاوت است. همچنین او می‌گوید: «دستورات قرآنی جاودانه هستند و مربوط به همه انسان‌ها در همه زمان‌هاست، ولی تورات به موسی داده شده و مربوط است به زمان موسی».

---

(1)- استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل