تبيين: مقاله «ارزش‌هاي خانوادگي و روش‌هاي تحقق آن از ديدگاه اسلام» كه توسط حجت الاسلام هادي حسينخاني/ استاديار گروه علوم تربيتي مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني نوشته و در«نشريه علمي تخصصي شماره 10 اسلام و پژوهش های تربیتی» انتشار يافته توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت مطالعه اصل مقاله مي‌توانند به نشريه  شماره 10 اسلام و پژوهش های تربیتی مراجعه نمايند.

روش‌هاي تحقق ارزش‌هاي خانوادگي از ديدگاه اسلام

منابع اسلامي روش‌هاي متعددي براي تحقق ارزش‌هاي اسلامي اثرگذار به‌دست داده‌اند، اما در اينجا با توجه به محدوديت مقاله، تنها شش روش از مهم‌ترين آنها را بررسي مي‌كنيم:

1. روش اعطاي بينش

در منابع اسلامي تلاش شده است آگاهي‌هاي عميق و گسترده‌اي در خصوص ارزش‌هاي خانوادگي و نحوة تحقق آنها ارائه شود؛ بدين‌ترتيب، زمينه براي تحكيم اين‌گونه ارزش‌ها در خانواده فراهم مي‌گردد. بينش بخشيدن دربارة مراحل گوناگونِ ازدواج، يعني پيش، هنگام، و پس از ازدواج و تشكيل خانواده از جملة اين موارد است.

پيش از ازدواج

منابع اسلامي مجموعة وسيعي از بينش‌ها را در مرحلة قبل از ازدواج ارائه مي‌كنند كه برخي از آنها عبارت‌اند از:

اهميت و قداست ازدواج: اسلام ازدواج را محبوب‌ترين بنا نزد خداوند به‌شمار مي‌آورد: «وَ رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ† قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِˆ مَا بُنِيَ بِنَاءٌ فِي الْإِسْلَامِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنَ التَّزْوِيج»

قرآن ازدواج را «ميثاقي محكم» مي‌داند و آن را ماية آرامش و موجب دوستي و رحمت بين زن‌ومرد قلمداد مي‌كند (نساء: 21)

با توجه به اهميت ازدواج، مسلمانان موظف‌اند زمينة ازدواج فرزندان خود را فراهم سازند: وَقَالَˆ: مِنْ حَقِّ الْوَلَدِ عَلَى وَالِدِهِ ثَلَاثَةٌ: يُحَسِّنُ اسْمَهُ وَ يُعَلِّمُهُ الْكِتَابَةَ وَ يُزَوِّجُهُ إِذَا بَلَغ»

معيارهاي همسرگزيني: معيارهاي اصلي گزينش همسر از ديدگاه اسلام عبارت‌اند از:

دين‌داري و ايمان: شامل انگيزة الهي در ازدواج، همساني ديني و...

ارزش‌هاي اخلاقي: شامل حسن خلق، مهرورزي ، وفاداري در زنان و مردان و...

خصوصيات جسمي: شامل توانايي باروري، بكارت، جذابيت ظاهري در زنان

صلاحيت خانوادگي: شامل نيكوكاري در حق والدين با تأكيد بر مردان

عزت‌مندي زن در بين خانواده

خصوصيات اقتصادي: شامل سخاوت‌مندي در مردان، و قناعت، كم‌هزينه بودن، مهرية اندك و...

هنگام ازدواج

ارزش‌هايي كه هنگام برگزاري مراسم ازدواج كانون توجه منابع اسلامي است و دربارة آنها بينش‌افزايي صورت گرفته است، شامل اين موارد مي‌شود: انتخاب اوقات خجسته مانند ماه رمضان و روز جمعه؛ آشكارا برگزار كردن ازدواج و پرهيز از ازدواج نهاني، جشن گرفتن، وليمه دادن، عروسي كردن در شب، و رعايت شايسته‌هاي شب زفاف

پس از تشكيل خانواده

پس از تشكيل خانواده، ارزش‌هاي چندي زمينة محكم شدن آن را فراهم مي‌كند كه برخي ميان زن و مرد مشترك است؛ مانند: اظهار محبت، رعايت حقوق،تغافل و چشم‌پوشي، قناعت و... . برخي ديگر نيز ويژة مردان است، همچون: تأمين نيازهاي ديني، تأمين نيازهاي علمي و فرهنگي، تأمين هزينة اقتصادي، تأمين نيازهاي رواني و غيرت‌ورزي. پذيرش مديريت شوهر بر خانواده و امانت‌داري در غياب شوهر نيز ازجمله ارزش‌هاي اختصاصي زنان است كه به استحكام خانواده مي‌انجامد .

2. روش تحميل به نفس

از اين روش براي تحقق ارزش‌ها در خانواده بهره برده‌اند؛ ازجمله آنكه منابع ديني بر رفتار و گفتار كريمانه با والدين، حتي در صورت بدرفتاري آنان، تأكيد كرده‌اند: «و پروردگارت فرمان داد جز او را نپرستيد، و به پدر و مادر نيكى كنيد، هرگاه يكى از آن دو، يا هر دوى آنها، نزد تو به سن پيرى رسند، كمترين اهانتى به آنها روا مدار، و بر آنها فرياد مزن، و گفتار لطيف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو» (اسراء: 23). امام صادق† در تفسير اين آيه فرموده‌اند: «اگر آنها تو را به ستوه آوردند، به آنها "اف" مگو، و اگر تو را زدند، آنها را از خود مران، و اگر تو را زدند، به آنها بگو خدا شما را رحمت كند. پس اين قول كريم توست».

در خلال زندگي مشترك نيز روش تحميل به نفس كاربرد‌هاي فراواني دارد و در منابع اسلامي به آن توجه شده است؛ براي نمونه، به مردان توصيه شده است كه در غذا خوردن و نوع آن، اشتها و رغبت خويش را در نظر نگيرند و رغبت خانواده را مد نظر قرار دهند. همچنين، صبر و شكيبايي در برابر كج‌خلقي همسر كه تحمل آن، گاه بسيار دشوار مي‌شود، ثواب بردباري اولياي الهي را در برابر مشكلات در پي دارد.

3. روش الگويي

در منابع اسلامي استفادة فراوان از اين روش به منظور ترسيم الگويي براي خانواده مطلوب به چشم مي‌خورد. سيرة پيامبران و اهل‌بيت عصمت و طهارت‰ در خانواده، دربردارندة الگوهاي خانوادة نمونه است. در اينجا براي نمونه به برخي روابط درون خانواده در سيرة اولياي الهي اشاره مي‌شود.

همسرداري

پيامبر اكرمˆ بهترين الگوي همسرداري به‌شمار مي‌روند كه با منش خود مسير اعتدال را به رهپويان خويش مي‌آموزند. امام صادق† فرمود: سه تن از زنان نزد رسول خداˆ آمدند. يكى از آنها گفت: شوهرم گوشت نمى‏خورد. ديگرى گفت: شوهرم عطر نمى‏بويد. سومى گفت: همسرم به زنان نزديك نمى‏شود، پس رسول خداˆ درحالى‌كه ردايش به زمين مى‏كشيد، خارج شد و از منبر بالا رفت و پس از حمد و ثناى الهى فرمود: چه مى‏شود كه گروهى از اصحاب من گوشت نمى‏خورند و عطر نمى‏بويند و نزد زنان نمى‏روند، همانا من هم گوشت مى‏خورم و هم عطر مى‏بويم و هم نزد زنان مى‏روم. هركس از سنت من اعراض كند از من نيست.

شوهرداري

اميرمؤمنان† در بياني كوتاه نقش بي‌بديل حضرت زهراƒ را در شوهرداري چنين توصيف كرده‌اند: به خدا سوگند كه تا زنده بود، نه او را عصباني و نه به كاري مجبورش كردم. او نيز نه مرا عصباني نمود و نه در كاري، از من نافرماني كرد. هنگامي كه به او نگاه مي‌كردم، غم‌ها و اندوه‌ها از من برطرف مي‌شد.

تربيت فرزند

آيات گوناگون سورة لقمان به بيان تلاش وي در تربيت ديني فرزند مي‌پردازد. آن حضرت در مواعظ خويش، فرزندش را از شرك برحذر داشته، او را به اقامة نماز، امربه‌معروف و نهي‌ازمنكر و صبر در برابر ناملايمات فرا مي‌خواند. وي همچنين از فرزندش مي‌خواهد كه با بي‌اعتنايي از مردم رو برنگرداند؛ مغرورانه بر زمين گام ننهد؛ با اعتدال زندگي كند و صداي خويش را بلند نگرداند (لقمان: 13ـ19).

رعايت حقوق والدين

امام سجاد† در ضمن دعايي الگويي از اداي حق والدين به دست مي‌دهد: «خداوندا، بازهم بر محمد و آلش درود فرست، و مرا با لطف الهام خود به تمام حقوقى كه والدينم برگردنم دارند آگاه ساز، و مرا به انجام همان وظايفى مشغول ساز كه به من الهام مى‏فرمايى، و مرا توفيقم ده كه مشتاقانه مطابق همان آگاهى خود عمل كنم تا هيچ‌يك از حقوق آنان در گردنم باقى نماند، اعضا و جوارح مرا در انجام تكاليف پدر و مادرم كه به من الهام مى‏كنى سنگين مفرما» .

4. روش دعا

درخواست همسر شايسته

امام على† فرمود: هركس از شما براى ازدواج تصميم گرفت، دو ركعت نماز بخواند، بعد سورة «حمد» و «يس» را قرائت كند و پس از آن حمد و ثناى الهى را به‌جاى آورد، و بگويد: خدايا! زن صالح، بامودّت، پراولاد، سپاس‌گزار، قانع و تسليم و باغيرت نصيب من گردان، كه اگر خوبى كنم سپاسگزار باشد، و اگر خدا را فراموش كردم مرا يادآورى كند... سپس فرمود: اگر كسى اين نماز و دعا را انجام دهد، خداوند خواستة او را اجابت مى‏نمايد.

دعا براي خانواده

حضرت ابراهيم† پس از آنكه همسر و فرزند خويش را در سرزمين مكه ساكن كرد، اين‌گونه دعا كرد: «پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمين بى‏آب و علفى، در كنار خانه‏اى كه حرم توست، ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند؛ تو دل‏هاى گروهى از مردم را متوجه آنها ساز و از ثمرات به آنها روزى ده؛ شايد آنان شكر تو را به‌جاي آورند» (ابراهيم: 37)

دعا براي والدين

امام سجاد† براي والدين خود اين‌گونه دعا كرده‌اند: بارخدايا، بر محمد و خاندان او درود فرست، و مرا به‌سبب دعايم براي آن دو بيامرز، و آن دو را نيز به‌سبب محبت و خوش‌رفتاري‌شان با من، حتماً بيامرز، و به‌واسطة شفاعتم براي آن دو، از ايشان بي‌گمان خشنود شو، و آن دو را با عزت و احترام، به جايگاه‌هاي سلامت (بهشت) برسان.

دعا براي فرزندان

بخشي از دعاي امام زين‌العابدين† براي فرزندانشان اين است: پروردگارا، بر من منت بگذار و فرزندانم را زنده بدار، و آنان را برايم صالح بگردان، و مرا از ايشان بهره‌مند فرما... (صحيفه سجاديه، دعاي 24).

5. روش تمثيل

براساس اين روش، مربي با به‌كار بردن تشبيه و تمثيل مي‌كوشد، امور ذهني و معقول را به‌صورت محسوس درآورد و با اين شيوه زمينة درك بهتر آن را براي متربي فراهم سازد. روش تمثيل مي‌تواند به تحقق ارزش‌هاي خانوادگي ياري رساند؛ از اين روش در منابع اسلامي به‌طور گسترده استفاده شده است. در اينجا، به منظور ترسيم ارزش‌هاي حاكم بر روابط اعضاي خانواده، به نمونه‌هايي از به‌كارگيري اين روش در منابع اسلامي مي‌پردازيم:

همسران

قرآن مجيد همسران را به لباسي براي همديگر تشبيه مي‌كند (بقره: 187)‏. اين تشبيه دربردارندة ارزش‌هاي خانوادگي متعددي است كه هريك به ايجاد آرامش رواني ميان زن و شوهر مي‌انجامد. مواردي همچون: عيب‌پوشي و محافظت (تحريم: 6)؛ زينت‌بخشي: امام صادق† مى‏فرمايد: «زن گردن‌بند است، دقت كن چه چيز را بر گردن خود مى‏آويزى»  انعطاف‌پذيري: فرزندم، ... زن قهرمان نيست، بلكه شاخة ريحان است. به‌هرحال با او مدارا كن و به‌خوبي با او همراهي كن تا زندگيت گوارا شود .

زن

در منابع اسلامي، زنان براي شوهران خويش اين‌گونه تشبيه شده‌اند: ازآنجاكه ماية زيبايي يا زشتي شوهران خود هستند و ارتباطي پيوسته با آنان دارند، به گردن‌بند ؛ و از جهت لطافت و عدم تناسب با فرمان‌فرمايي و انجام امور طاقت‌فرسا به گياه خوشبو و از جهت خوب شوهرداري كردن به مجاهد در راه خدا، «جهاد زن خوب شوهرداري كردن است» ؛ در دوران بارداري به روزه‌دار شب زنده‌داري كه با جان و مال خود در راه خدا جهاد مي‌كند  تشبيه شده‌اند.

زنان شايسته به‌سبب كميابي و نادر بودن به كلاغ‌هايي مانند شده‌اند كه يك پاي آنها سفيد است. حكايت زن شايسته در ميان زنان مانند «غراب اعصمى» است كه يكى از پاهايش سفيد است.

شوهر

از سوي ديگر، شوهران براي همسران خود اين‌گونه تشبيه شده‌اند: از آن جهت كه در رفع نيازمندي‌هاي همسر خود مي‌كوشند، به خدمت كار: عن النبيˆ: «خدمتك زوجتك صدقة»؛ خدمت تو به همسرت، صدقه است؛ از آن حيث كه در كنار و هم‌نشين اويند، به صدقه‌دهنده: پس به‌سوي خانواده‌ات بازگرد كه اين كار تو، براي آنان صدقه است ؛ ازآن‌رو كه رزق حلال براي خود و خانواده طلب مي‌كنند، به مجاهد في سبيل الله: هركس روزى را از راه حلال آن براى خود و خانواده‏اش فراهم آورد، همچون مجاهد در راه خداى عزّوجل است.

فرزند

فرزند صالح از آن لحاظ كه عطرش هميشه پراكنده و منظرش باعث روشني ديده مي‌شود، به گلي از گل‌هاي بهشت؛ از آن جهت كه حاصل عطوفت باطني انسان است، به ميوة قلب؛ زيرا هر درختى ميوه‏اى دارد و ميوة دل فرزند است.

همچنان‌كه فرزند ناصالح، از آن حيث كه آزاردهنده است، ولي چاره‌اي جز تحمل آن نيست، به پابرجاترين درد تشبيه شده است.

6. روش موعظه

موعظه يعنى آنچه انسان به واسطة آن پند، عبرت و اندرز گيرد و از معصيت و گناه روي گرداند و به دنيا دلگرم نباشد.از روش موعظه در موارد زير براي ايجاد و تقويت ارزش‌هاي خانوادگي استفاده كرده‌اند:

موعظه زنان

يكي از موارد موعظة زنان، هنگامي است كه در ايشان آثار نشوز و نافرماني از همسر مشاهده شود. در چنين موقعيتي، پيش از هرگونه اقدام سخت‌گيرانه‌اي، به شوهران توصيه شده است كه به‌گونه‌اي اثرگذار، از در موعظه و خيرخواهي وارد شوند و آنان را به پرهيز از لجاجت ترغيب كنند: «و اما آن دسته از زنان را كه از سركشى و مخالفت‌شان بيم داريد، پند و اندرز دهيد» (نساء: 34).

موعظه مردان

در مواردي نيز زنان، همسران خود را موعظه و آنان را براي اتخاذ تصميم صحيح راهنمايي كرده‌اند. هنگامي كه زهيربن قين پيام امام حسين† را دريافت كرد، و در پاسخ دادن مردد شد، همسرش او را موعظه كرد و گفت: سبحان اللَّه، عجبا، آيا فرزند رسول اللَّه تو را فراخوانده و تو اجابت نمي‌كني، چه مى‏شد مى‏رفتى و سخن امام را گوش مى‏دادى. زهير نزد امام مشرّف شد، چيزى نگذشته بود كه با شادمانى و با چهرة درخشان بازگشت، و فرمان داد تا خيمه و خرگاه را بركنند و با بار و بنه و خيمه به‏ حسين† پيوست.

موعظه فرزندان

منابع اسلامي سرشار از مواردي است كه والدين، فرزندان خود را موعظه كرده‌اند. در اين بخش، به برخي از آن موارد اشاره مي‌شود. حضرت نوح† كه خطر غرق شدن را براي فرزندش پيش‌بيني مي‌كرد، او را به سوار شدن در كشتي و فاصله گرفتن از كافران سفارش مي‌كرد: «و آن كشتى، آنها را از ميان امواجى همچون كوه‏ها حركت مي‌داد؛ (در اين هنگام) نوح فرزندش را كه در گوشه‏اى بود صدا زد: پسرم! همراه ما سوار شو، و با كافران مباش!» (هود: 42) ومواعظ لقمان به فرزندش.

موعظة والدين

در مواردي نيز فرزندان به موعظة والدين خود اقدام كرده، آنان را به پيمودن مسير صحيح رهنمون شده‌اند. مانند فردي كه خود از پيروان موسي† بود و پدرش از هواداران فرعون. امام كاظم† اين موعظه را به اين شكل بيان كرده‌اند: آيا آگاه نشدى بر حال آن كسى كه خودش از اصحاب و ياران موسى† و پدرش از اصحاب فرعون بود، پس هنگامى كه لشكر فرعون به [لشكر] موسى† رسيد براى موعظة پدر [يعنى پند و اندرز دهد] و ملحق كردنش به لشكر موسي از همراهان خود جدا شد، پدر او [با لشكر فرعون] مي‌رفت و آن پسر با او مجادله مي‌كرد و او را به‌سوى حق مي‌خواند تا به كنار دريا رسيدند و هر دو در دريا غرق شدند، پس اين خبر به موسى† رسيد فرمود: آن پسر در رحمت پروردگار است [يعنى رستگار و اهل بهشت است] ولى هرگاه عذاب (خدا) نازل شود براى كسى كه به گناهكار نزديك است جلوگيرى از آن عذاب نيست.