تبيين: مقاله «بررسي معيارهاي شايستگي در قرآن» كه توسط آقايان  اسدالله گنجعلي⁽¹⁾ /مرتضي تيموريان⁽²⁾ / محمد عبدالحسين‌زاده⁽³⁾ نوشته و در« نشريه علمي تخصصي اسلام و پژوهش‌هاي مديريتي7 » انتشار يافته توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت مطالعه اصل مقاله مي‌توانند به اين نشريه مراجعه نمايند.     

چكيده

يكي از امور ضروري در حكومت‌ها و سازمان‌ها، انتخاب افراد شايسته براي مسئوليت‌هاست. شايسته‌سالاري، يعني قرار دادن افراد در پست‌ها و مسئوليت‌ها براساس مهارت‌ها و توانايي‌هاي آنان، به‌گونه‌اي‌كه بهره‌وري را در سازمان افزايش دهد. نهادينه شدن شايسته‌سالاري در سازمان‌ها موجب كاهش فساد اداري و گسترش عدالت اجتماعي مي‌شود.

امروزه در مديريت معيارهايي براي شايسته‌سالاري وجود دارد كه تكيه اصلي آنها بر مهارت و تخصص است. اين مهارت‌ها مي‌تواند مهارت‌هاي فني، انساني، مديريتي و... باشد.

از منظر قرآن، تخصص و مهارت به‌تنهايي شرط كافي براي قرار گرفتن در پست‌ها و مسئوليت‌هاي سازماني و حكومتي نيست، بلكه عامل ديگري كه بايد اين تخصص‌ها و مهارت‌ها را جهت‌دهي كند تعهد مي‌با‌شد. تعهد و تخصص در كنار هم، دو معيار اساسي براي شايسته‌سالاري هستند. شايسته‌سالاري در اسلام، ريشه در عدالت و جهان‌بيني توحيدي دارد.

راهبردهاي تدبر در قرآن

1. راهبرد تدبر آيه‌محور

2. راهبرد تدبر سياق‌محور (موضوعي)

3. راهبرد تدبر سوره‌ محور

4. راهبرد تدبر داستان‌محور

5. راهبرد تدبر مسئله‌محور

از ميان روش‌هاي مزبور، روش مناسب براي اين پژوهش، راهبرد تدبر مسئله‌محور است. دليل اين انتخاب اين است كه مسئله اين پژوهش، استخراج معيارهاي شايسته‌سالاري از قرآن است. اين، يك مسئله خاص است كه در قلمرو مسائل حكومت و منابع انساني مطرح مي‌شود.

ازاين‌رو، سنخيت بيشتري با تدبر مسئله‌محور دارد؛ يعني مي‌بايست با عرضه اين مسئله بر قرآن و مرور كل قرآن، نكات تدبري را استخراج و پس از دسته‌بندي، به شبكه‌اي مفهومي دست يافت.

بررسي تعريف و مفهوم شايستگي

«شايستگي»‌ در لغت‌، به‌‌معناي‌ داشتن‌ توانايي، اختيار، مهارت، دانش، لياقت‌ و صلاحيت‌ است.

با توجه به تعریف های گوناگون، مي‌توان گفت: «شايسته‌سالاري عبارت است از: فرايند شناسايي، جذب، گزينش، نگهداشت و پرداخت مداوم به نيروهاي شايسته و فراهم كردن زمينه‌هاي اعمال مديريت موقعيتي بر حسب توانمندي‌هاي آنان، براي مؤثر واقع شدن آنها در تحقق اهداف فرد، سازمان و جامعه».

اهميت و ضرورت شايستگي

در نمودار زير به‌طور خلاصه عواملي كه ضرورت شايسته‌سالاري را بيان مي‌كنند، بيان شده است.

فرايندهاي شايسته‌سالاري:

1. شايسته‌خواهي

2. شايسته‌ شناسي

3. شايسته‌ سنجي

4. شايسته‌ گزيني

5. شايسته‌ گيري

6. شايسته‌ گماري

7. شايسته‌ پروري

8. شايسته‌ داري

معيار شايستگي در قرآن

با درنگي در انديشه‌ها‌ي سياسي ـ اجتماعي اسلام، و با واكاوي آموزه‌ها‌ي تعالي‌بخش اسلامي به خوبي مي‌توان جايگاه شايسته‌‌سالاري را استخراج كرد.

عدالت، به‌عنوان اساسي‌ترين اصل ديني، همان شايسته‌سالاري است؛ چراكه با تحقق عدالت اسلامي، اصل استقرار هر چيزي در جاي خود، محقق مي‌شود. با رجوع به آيه 105 سوره انبياء، خداوند تأكيد مي‌كند كه حكومت و سروري بر زمين براي بندگان صالح و شايسته است.

همچنين در قرآن كريم آمده است: هنگامي كه يوسف از زندان آزاد شد، عزيز مصر درصدد واگذاري مسئوليتي به او گرديد. يوسف بيان مي‌كند، مرا سرپرست خزائن قرار بده كه نسبت به اين مسئله آگاه هستم. ايشان نيز اين مسئوليت را مي‌پذيرد؛ چون توانايي اداره امور در اين زمينه را دارد؛ زيرا او هم امانت‌دار است و هم آگاهي و تخصص كافي در اين زمينه دارد.

شايستگي به‌عنوان سنتي الهي

بنابراين، شايستگي در اسلام و قرآن، علاوه بر تأكيد بر مهارت و تخصص، به عامل ديگري به نام «تعهد» نيز اشاره دارد.

 

الگوي مفهوم معيارهاي شايسته‌سالاري

با تدقيق بر تعريف و مفهوم شايسته‌سالاري مشخص مي‌شود كه شايسته‌سالاري همان عدالت اسلامي است و از آن سرچشمه مي‌گيرد؛ زيرا با عدالت است كه هر چيزي در جاي خود قرار مي‌گيرد. در تعريف عدالت گفته‌اند: «عدالت يعني حق هر دارنده حقي را به خود او دادن» (مطهري، 1389، ج 13، ص 822). به‌عبارت ديگر هر فرد شايسته را در جايگاه و مسئوليت شايسته خودش قرار دادن.

از طرفي تمامي معارف قرآني از يك اصل سرچشمه مي‌گيرد و آن چيزي نيست جز اصل توحيد.

عدالت نيز ريشه در توحيد دارد و احقاق عدالت جز در راستاي توحيد، هدف انبياء الهي نبوده است (مطهري، 1389، ج 15، ص 978).

اينجاست كه مي‌توان ريشه و پاية اساسي شايسته‌سالاري در اسلام و در مديريت اسلامي را استخراج نمود.

اين در حالي است كه در مديريت غربي در مبحث شايسته‌سالاري نه براي احقاق عدالت، بلكه براي رفع نياز خود و دستيابي به اهداف سازمان معيارهايي را بيان كردند، كه بعضاً با اهداف عالي انسان از خلقت در تعارض است(ذاريات: 56)؛ اينجاست كه مي‌توان گفت: اين مديريت همچون «شجره خبيثه» است كه به اصل توحيد بازنمي‌گردد و قرآن كريم براي آن آرام و قراري در نظر نمي‌گيرد.

ولي در قرآن كريم در معرفي «شجره طيبه»، اصل ثابت براي آن در نظر مي‌گيرد كه همه فروع به آن برمي‌گردد (ابراهيم: 24ـ25).

از لوازم ميوه‌ دادن اين شجره تحقق عدالت است.  خداوند وعده آن را در برپايي حكومت صالحان كه همان تربيت‌يافتگان مكتب انبياء باشند، داده است.

اينجاست كه مي‌توان با بررسي معيارهاي گزينش انبياء به معيارهاي شايسته‌سالاري در اين نظام توحيدي دست يافت. از طرفي در قرآن آنچه براي هدايت بشر الي‌الابد نياز بوده است، آورده شده است (ر.ك: نحل: 89).

با بررسي اجمالي مي‌توان به اين دسته‌بندي رسيد كه تفاوت اساسي مباني اسلامي را از غربي مشخص مي‌كند و آن دو دستة كلي «تعهد» و «تخصص» است كه در مديريت رايج جز بر تخصص آن هم با معيارهايي پراكنده و ناظر به نياز‌هاي سازمان اشاره‌اي نشده است.

الگوي پيشنهادي اين پژوهش كه مي‌تواند تكميل شود، الگويي مبتني بر ديدگاه توحيدي اسلام است.

 

 

اين الگو به‌صورت خلاصه بيانگر معيارهاي شايستگي در دو تقسيم كلي تخصص و تعهد، مبتني بر عدالت و ديدگاه توحيدي است كه از ميوه‌هاي اصيل شجره طيبه قرآن مي‌باشد.

---

1.  استاديار ‌گروه مديريت بازرگاني دانشگاه امام صادق(ع)

2. دانشجوی كارشناسی ارشد معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق(ع) M517t@yahoo.com

3. دانشجوی كارشناسی ارشد معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق(ع) abdolhosseinzadeh@gmail.com