تبيين: مقاله « مسير ارتباطي در حكومت حضرت اميرالمؤمنين علي(ع)» كه توسط آقایان محمدمهدي نادري قمي^₍₁₎ ومحمود رستمي اول⁽²⁾ نوشته شده و درشماره 8 نشريه « اسلام و پژوهش‌هاي مديريتي» انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت مطالعه اصل مقاله مي‌توانند به اين نشريه مراجعه نمايند.

مقدمه:

مفهوم «مسير ارتباط سازماني» در‌بردارندة مجموعه‌اي از ارتباطات ميان‌فردي در ساختار يك سازمان است كه در حكومت علوي، اين نوع ارتباط به شكل چشم‌گيري مشاهده مي‌شود بر مبناي ساختار سازمان، به سه نوع «عمودي»، «افقي» و «موّرب» تقسيم مي‌گردد.

 

حكومت علوي نيز به‌عنوان يك سازمان بزرگ، داراي ساختار و سلسله‌مراتب سازماني و به‌تبع آن، ارتباطات سازماني است و طبعاً بحث «مسير ارتباط سازماني» در آن قابل پي‌گيري است.

ارتباط عمودي:

اين نوعِ ارتباط رايج‌ ترين نوع ارتباطات درسازمان‌هاي «سلسله‌مراتبي»است و به «ارتباطات روبه پايين» و «ارتباطات ر به بالا» تقسيم مي‌شود.

الف. ارتباطات رو به پايين

«ارتباطات رو به پايين» به آن دسته از ارتباطات سازماني گفته مي‌شود كه در آن پيام از مافوق به زيردستان ارسال مي‌گردد.

نامه‌هاي امام علي(ع) كه دربرگيرندة فرمايش‌هاي ايشان به كارگزاران بوده، بسيار است. به برخي از آنها اشاره مي‌گردد:

-ايشان دراين نامه مي‌فرمايند: 

«دردستوراتيكه دادم نيك بنگركه همانااين دين دردست بدكاران اسيرگشته بود؛بانام"دين"به هوا‌پرستي پرداختند،ودنياي خودرابه دست مي‏ آوردند.

- در نامه به جريربن عبدالله بجلي، به‌عنوان فرستادة خودبه سوي معاويه درسال 36 ه‍  دستور يكسره كردن و برخورد قاطع با معاويه را مي‌دهند .

ب. ارتباطات رو به بالا

«ارتباطات رو به بالا» ارتباطاتي است كه پيام از كاركنان زيردست به مقامات بالاتر سازمان فرستاده مي شود.

گزارش:براي مطّلع شدن مافوق از عملكرد واحد تحت امر، لازم است برنامه‌هاي انجام‌شده و يا در دست انجام، در قالب گزارش تهيه‌ گردد.

گزارش‌ها در ساختار حكومت علوي به دو شكل «مخفي» و «آشكار»ارائه مي‌شد.

 

الف. گزارش‌هاي آشكار

 

گزارش‌هاي آشكار نيز به سه نوع تقسيم مي‌گرديد:

1. گزارش از خود واحد تحت امر: در عهدنامة مالك اشتر، برخورد با مستضعفان و محرومان و برنامه‌هايي را براي احقاق حق ايشان بيان مي‌دارند: «به‌ويژه،اموركساني ازآنان بيشتررسيدگي كن كه ازكوچكي به چشم نمي‏ آيند وديگران آنانرا حقير مي‏شمارندوكمتربه تودسترسي دارند.

براي اين گروه،ازافراد مورد اطمينان خود،كه خدا‌ ترس وفروتن هستند،فردي را انتخاب كن تا در احوالشان تحقيق ومسائل آنان رابه توگزارش كنند .

2. گزارش از افرادِ به كار گماشته توسط امام علي(ع):اميرالمؤمنين حضرت علی (ع)سعد، وابستةخود، را به بصره گسيل داشتند تا خراج منطقه را بازرسي كند و به ايشان گزارش دهد .

ازجمله افرادى كه آن حضرت نظارت بر كاركرد كارگزاران و گزارش عملكرد آنها را بر عهدة او گذاشته بودند، مالك‌بن كعب ارحبى است.

مالك‌بن كعب از افراد مورد اعتماد آن حضرت و فرماندار منطقة«عين التمر» بود كه حضرت طى نامه‌اى به او دستور دادند تا به منطقة عراق برود و بر  در آن منطقه، نظارت و كنترل داشته باشد، نتيجه و عملكرد كارگزاران امام را به ايشان گزارش دهد .

اميرالمؤمنين حضرت علي(ع)  براي نظارت و كنترل بيشتر، از افراد مورد اعتماد ، همچون مالك بن كعب استفاده مي‌كردند و به گزارش‌هاي وي ترتيب اثر مي‌دادند.

3. گزارش مردمي: اميرالمؤمنين(ع)  در اولين اقدام خويش، براي آنكه ارتباط مردمي حفظ گردد مكاني را براي برقراري اين ارتباط قرار دادند.

ابن ابي‌الحديدمي‌‌نويسد: «بيت القصصِ» امام (ع)  مخصوص مراجعات و شكايات بود .

مردم قبيلة«بني‌تميم» به امام گزارش دادند كارگزار او،عبد‌الله‌ بن عبّاس در بصره، بر ايشان سخت گرفته است. امام(ع) در نامه‌اي،ابن‌عبّاس را ازاينكار باز داشتند: «بدان كه بصره امروز جايگاه شيطان وكشتزارفتنه‏ هاست. بامردم آن به نيكي رفتاركن،وگره وحشت را ازدل‏هاي آنان بگشاي.  بدرفتاري تو را باقبيلة"بني تميم"وخشونت با آنها رابه من گزارش دادند،...آنها باما پيوند خويشاوندي وقرابت دارند. صلة رحم وپيوند باآنان پاداش،وگسستن پيوند باآنان كيفرالهي دارد. پس مداراكن،اي ابو‌العبّاسـ كه خدا تو را بيامرزد- آنچه را ازدست وزبان تو،ازخوب و يا بد،جاري مي‏شود درآن شريكيم. سعي كن تا خوش‌ بيني من نسبت به تواستوار باشد، ونظرم دگرگون نشود. بدرود .

 

ب. گزارش‌هاي مخفي:

گزارش‌هاي مخفي در حكومت علوي براي بازخورد عملكرد كارگزارن بسيار مثمرثمر بود و نشان مي‌داد گزارش‌هايي كه كارگزاران به امام (ع) مي‌دهند با واقعيت مطابقت دارد يا خير؟ و يا اصلاً آيا  كارگزار تحت امر توانايي لازم براي ادارة حوزة كاري خود را دارد يا نه؟

دراين زمينه نيز امام(ع)  به مالك اشتر دستور مي‌دهند كه بر كارگزاران مأموران مخفي بگمارد: «سپس رفتار كارگزاران را بررسي كن، و جاسوساني (گزارشگراني) راستگو و وفا‌پيشه بر آنان بگمار كه مراقبت و بازرسي پنهاني تو از كار آنان، سبب امانت‌داري و مهرباني با رعيّت (مردم) خواهد بود.

امام(ع) در آن زمان كه ابزار پيك‌رساني بسيار ابتدايي، رفت وآمدها دشوار، وسيلة در‌نورديدن بين شهرها اسب و شتر و قاطر، و گذر از راه‌ها سخت بود، خيلي زود از جريان‌هاي شهرهاي دور و نزديك آگاه مي‌شدند، و اين حكايت از شبكة خبرگيري و گزارش‌دهي و گزارش‌گيري بسيار دقيق و برنامه‌ريزي‌شده‌اي مي‌كند نسبت به آناهتمام داشتند .

به نظر مي‌رسد حضرت بيشتر به گزارش‌هاي مخفي اهميت مي‌دادند و نامه‌هاي متعدد ايشان به كارگزاران، دليل بر اين مطلب است؛زيرا مراقبت و بازرسي پنهاني نه‌تنها موجب بررسي ملموس‌ترِ عملكرد كارگزاران مي‌شود، بلكه به گفتة خود حضرت،سبب امانت‌داري و مهرباني با رعيّت (مردم) مي‌گردد .

در واقع، نوعي خود‌كنترلي براي كارگزاران ايجاد مي‌كند و به‌طور طبيعي،يكي از اهداف حكومت،را كه احقاق حقوق مردم و عدالت‌خواهي است، محقق مي‌گرداند.

ارتباط افقي:

«ارتباطات افقي» به آن دسته ارتباطات گفته مي‌شود كه پيام به‌صورت افقي در سطح نمودار سازماني حركت مي‌كند؛ بدين معناكه افراديكه در يك سطح سازماني قرار گرفته¬اند و هيچ¬گونه سمت رئيس و مرئوسي با يكديگر ندارند ارتباط خاصي با يكديگر برقرار مي‌كنند.

اميرالمؤمنين حضرت علي(ع)  نيز در مجالس مشورتي، از مشاوران و وزيران خود در مسائل گوناگون مانند گماردن كارگزاران، نحوة آرايش جنگي‌ در جنگ‌ها و نمونه‌هايي از اين قبيل استفاده مي‌نمودند. درواقع، ارتباط افقي در اين جلسات مشهود بود.

از نمونه‌هاى مشورت آن حضرت با ياران خويش، نظر‌خواهى از مهاجران و انصار پيش از جنگ صفيّن بود. آن بزرگوار پيش از اينكه آهنگ شام كنند، مهاجران و انصار را فراخواندند و پس از حمد و ثناى الهى فرمودند:

«ما قصد حركت به سوى دشمن خود و شما را داريم. پس نظر مشورتى خود را به ما ارائه دهيد» .

البته توجه به اين نكته‌ مهم است كه در مشورت‌هايي كه در گماردن كارگزاران صورت مي‌گرفت، تصميم نهايي با شخص اميرالمؤمنين بود.

ارتباط مورّب:

در مقابلِ ارتباطات افقي (بين هم‌رديفان) و ارتباطات عمودي، ارتباطات موّرب نيز وجود دارد.

در ارتباطات موّرب، پيام در سطوح گوناگون سلسله‌مراتب سازماني يا خارج از سلسله‌ مراتب اداري مبادله مي‌شود. اين نوع ارتباط به منظور هماهنگي، يكي كردن و جامعيت ارتباطات افقي است.

امام(ع)  بدون توجه به سلسله‌مراتب سازماني و ساختار سازماني، نامه‌اي به زيادبن ابيه، عامل و جانشين عبدالله‌بن عبّاس در بصره نوشتند: «من به راستى، به خدا سوگند مى‏خورم، اگر به من گزارش كنند كه در اموال عمومى خيانت كرده‌اى،كم يا زياد، چنان بر تو سخت بگيرم كه كم‌بهره شدي و در هزينة عيال، درمانده و خوار و سرگردان گردى.

در حكومت علوي، خيانت در هر زمينه،‌ به‌ويژه بيت‌المال قابل پذيرش امام(ع) نيست. بنابراين، مستقيماً وارد عمل مي‌شدند كه در اين زمينه نيز به عاملِ عبدالله‌بن عبّاس نامه نوشتند؛همان‌گونه كه در سازمان‌هاي امروزي، به مسئول تحت امر نامه مي‌نويسند تا بررسي شود (ديوان‌سالاري اداري)، ولي حضرت براي اينكه حقوق مردم را مسئله‌اي مهم مي‌دانستند؛ درنگ در اين زمينه را نمي‌پذيرفتند؛ و بدون واسطه، آن را به زيادبن ابيه متذكر گرديدند.

نتيجه‌گيري:

مسير ارتباطي حكومت علوي به سه نوع ارتباط «عمودي»، «افقي» و «موّرب» تقسيم مي‌شود. ارتباط عمودي نيز به دو نوع ارتباط «رو به بالا» و ارتباط «رو به پايين» تقسيم مي‌گردد.

ازآن‌رو كه اميرالمؤمنين حضرت علي (ع) به حقوق مردم و توزيع عادلانة خدمات، ثروت و امكانات  توجه بسيار داشتند، از هر نوع ارتباطي كه سريع‌تر به اين مهم دست يابد استفاده مي‌كردند، تا جاييكه مستقيماً به عاملِ والي (معاونِ والي) براي رفع مشكل، نامه‌ مي‌فرستادند و تذكرات لازم را گوشزد مي‌فرمودند و در صورت تكرار،او از سمت خود بركنار مي‌كردند.

بنابراين، حضرت امير(ع)طبق شرايط، بهترين نوع ارتباط (ارتباط موّرب) را براي هماهنگي بيشتر انتخاب مي‌كردند.

در بين گزارش‌هاي مخفي و گزارش‌هاي آشكار، گزارش‌هاي مخفي به علت ايجاد امانت‌داري و مهرباني نسبت به مردم (ايجاد خود‌كنترلي بين كارگزاران) از اهميت بالايي برخوردار بود و در بين انواع گزارش‌هاي آشكار، گزارش‌هاي مردمي به علت اينكه بيشتر نيازمند عدالت هستند، داراي اهميت بسزايي است.

مسير ارتباطات در حكومت علوي را مي‌توان مانند يك نظام ارتباطي پويا از آن ياد كرد؛زيرا سرعت انتقال اطلاعات در اين مسير ارتباطي، در زمان خود بسيار بالا بود و اين نوع جريان ارتباطي سريع در آن شرايطِ حسّاس،كه اميرالمؤمنين(ع)  درگير جنگ‌هاي داخلي بودند، ضروري به نظر مي‌رسيد و به همين سبب، ايشان فرايند ارتباطات را به‌صورت نظام‌مند و پويا طرح‌ريزي كرده بودند تا از يك‌سو، عملكرد كارگزاران خود را ارزيابي نمايند و از سوي ديگر، فعاليت‌هاي گروه‌هاي مخالف حكومت اسلامي را كنترل و در صورت لزوم با آنها مقابله نمايند.
 

---

(1). استاديار مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني Naderi@qabs.net

(2) . محمود رستمي اول/ دانشجوي كارشناسي ارشد مديريت مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني m_rostamiaval@yahoo.com