مقدمه:

ازدواج در منطق قرآن كريم زمينه‌ساز ‌ايجاد آرام بخش‌ترين رابطه‌ها و آغازگر زندگي خانوادگي همراه با مودت و رحمت است. خداوند متعال كاركرد ‌اين سنت نبوي‌ (ص) را قرآن كريم چنين تبيين مي‌فرمايد: «و از نشانه‏هاي او اينكه همسراني از جنس خودتان براي شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در اين نشانه‏هايي است براي گروهي كه تفكّر مي‏كنند !» (روم: 21)

اما هنگاميكه زندگي آنگونه كه افراد توقع دارند، پيش نمي‌رود، اكثر زوجها به حالتي از ناباوري و سرخوردگي زناشويي مي‌رسند. ‌اينك اين سؤال مطرح است كه چرا‌ اين كانون آرامش، مودت و رحمت جاي خود را به سرخوردگي، ناسازگاري و خشونت مي‌دهد و در مواردي نه چندان اندك  نتيجه‌اي جز طلاق و جدايي ندارد ؟

بر اساس آمارها ضعف شناخت در انتخاب همسر از جمله عوامل مؤثر در عدم سازگاري همسران جوان به شمار مي‌رود.
هر چند ضعف شناخت مي‌تواند ناشي از كمبود آگاهي در مورد خصوصيات فرد مورد نظر باشد. اما عدم توجه به مهمترين معيارهاي انتخاب همسر نيز عامل عدم موفقيت بسياري از ازدواجها به شمار مي‌رود اينك ديدگاه اسلام را در خصوص هر يك از معيارهاي انتخاب همسر و ميزان اهميت آنها مورد توجه قرار مي‌دهيم.

دينداري و‌ ايمان:

دينداري و ‌ايمان به خداوند از جمله معيارهايي است كه در منابع اسلامي مورد توجه جدي قرار گرفته و رعايت آن شرط اساسي در همسر گزيني به شمار آمده است. با توجه به نقش دينداري در سعادت زندگي زناشويي، مي‌توان برخورداري از انگيزه الهي در ازدواج را نخستين گام بهرمندي از ولايت خداوند و زمينه ساز تحصيل ساير معيار‌هاي همسر مطلوب (ممتحنه: 10) به شمار آورد.

از ديدگاه اسلام، علاوه بر همساني ديني زوجين، همساني آنان در مراتب دينداري نيز مورد توجه قرار گرفته است. چنانچه در حديثي رسول خدا (ص) مرد مؤمن را هم شأن زن مؤمن و مرد مسلمان را همتاي زن مسلمان قلمداد مي‌كنند. 

ارزشهاي اخلاقي:

پايبندي به ارزشهاي اخلاقي از جمله مهمترين معيارهاي همسر شايسته از ديدگاه اسلام محسوب مي‌شود از جمله ارزشهاي مهم اخلاقي، كه موجب رضايتمندي زناشويي مي‌گردد، حسن خلق است. به دليل اهميت فوق العاده ‌اين ويژگي، امام رضا عليه‌ السلام ازدواج با فرد بد اخلاق را روا ندانسته و از آن نهي مي‌كنند. 

بخش ديگري از ارزشهاي اخلاقي مورد نظر اسلام در قلمرو انتخاب همسر، با موضوع عفت و پاكدامني  (احزاب: 59) مرتبط است. در‌ اين زمينه، يكي از ويژگيهاي مهم همسر گزيني، رعايت پوشش مورد نظر اسلام است. و آنكه زنان جلوه‌هاي زيبايي‌ اندام خود را در معرض ديد نامحرمان قرار ندهند. (نور: 31)(احزاب: 32) افزون بر دو ارزش عمده اخلاقي حسن خلق و عفاف، منابع اسلامي بر احراز خصوصيات اخلاقي و روان‌شناختي ديگري نيز در همسر مطلوب تأكيد كرده‌اند.

از جمله آنكه، خصلت وفاداري به عنوان يكي از صفات همسر شايسته لحاظ شده همجنين از ازدواج با زنان كودن به دليل رنج آور بودن معاشرت با‌ ايشان و نيز ناتواني آنان در تربيت صحيح فرزند جلوگيري شده است.  همچنانكه پرهيز از دنيا طلبي و تفاخر به جلوه‌هاي مادي از معيارهاي زن شايسته قلمداد شده است. (احزاب: 28) 

سرانجام، به ازدواج با زناني توصيه شده كه از خصيصه صبر و استقامت در برابر مشكلات برخوردار بوده و در برخورد با ناملايمات احساس ناتواني نكنند. 

خصوصيات جسمي:

يكي از ابعاد جسماني قابل توجه در انتخاب همسر، توانايي باروري وي مي‌باشد. اهميت‌ اين ويژگي تا آنجا در منابع اسلامي مورد توجه قرار گرفته كه فرد را از ازدواج با زنيكه از جهت خصوصيات گوناگون ديني، اخلاقي و غيره مطلوب تشخيص داده شده، ولي نابارور مي‌باشد، برحذر داشته‌اند.دوشيزگي و بكارت از جمله خصوصيات جسمي است كه در منابع ديني بر آن تأكيد شده است.

به عنوان نمونه، خداوند متعال در توصيف همسران بهشتي، آنان را زناني معرفي مي‌كند كه هيچ انس و جني با آنها تماس نگرفته و دوشيزه‌اند. (الرحمن: 74)
زيبايي و جذابيت ظاهري، يكي از ملاكهاي مهم در پيوند ازدواج و استمرار آن است. حصول ميل و علاقه متقابل و بر طرف شدن نياز‌هاي جنسي، مبتني بر احساس زيبايي زن و مرد نسبت به يكديگر است. 

صلاحيت خانوادگي:

از ديدگاه اسلام، شايستگي داوطلب ازدواج براي تشكيل خانواده موفق كافي نيست و لازم است علاوه بر دختر و پسر، خانواده آنان نيز از صلاحيت برخوردار باشند. دليل اهتمام اولياي دين به شايستگي خانوادگي اين است كه ويژگيهاي خانواده از طريق ژنها به فرزندان منتقل مي‌شود. 

بهرمندي فرزندان از خصايص نيكوي اخلاقي، دليل پاكي وراثت و فضيلت ريشه خانوادگي آنان است.  علاوه بر انتقال خصوصيات از طريق وراثت، نوع تربيت خانواده نيز به عنوان يكي از مهمترين عناصر تربيت در پرورش فرزند تأثير گذار است. در بيان ائمه اطهار (ع)، پدر و مادر از چنان تأثير تربيتي بر فرزند خود برخوردارند كه مي‌توانند او را يهودي، مسيحي و يا مجوسي پرورش دهند. 

خصوصيات اقتصادي:

در منابع اسلامي به جنبه‌هاي اقتصادي انتخاب همسر نگاه ويژه‌اي صورت گرفته است. بدين ترتيب توان اقتصادي مرد و زن آمادة ازدواج، نبايد ملاك گزينش و يا ردّ آنها قرار گيرد. البته لازم است كسانيكه قرار است مسئوليت اقتصادي خانواده را بر عهده گيرند، افرادي مسئوليت‌پذير بوده و در راستاي تأمين رفاه خانواده از هيچ كوششي فروگذار نكنند. چنانچه امام صادق (ع) به يكي از ياران خود فرمودند: «اي معاذ !... براي خانواده‌ات تلاش كن. مبادا آنان براي تو كار و تلاش كنند.» 

همچنين پيشوايان دين مردان را از انتخاب همسر صرفاً به انگيزه ثروتمندي زن برحذر داشته و به ازدواج با زني قانع و اندك بودن ميزان مهريه توصيه كرده‌اند و از آنسو محافظت از امانتهاي مالي و طلب روزي حلال و سخاوتمندي را از ويژگيهاي مرد شايسته ازدواج برشمرده اند.

ويژگيهاي اجتماعي:

از نظر اسلام، همساني نژادي زوجين ضرورت نداشته، و ازدواج دو فرد از نژادهاي مختلف اشكالي ندارد. دليل‌ اين نكته اين است كه اولاً،‌ اسلام به نژاد به مثابه عاملي براي شناسايي افراد نگاه مي‌كند، نه امتياز و برتري اقوام و ملل بر يكديگر. (حجرات: 13)

ثانياً، ازدواج اولياي الهي با افرادي از نژادهاي ديگر همچون ازدواج حضرت امام حسين (ع) با شهربانو دختر يزدگرد پادشاه ساساني،  حضرت كاظم (ع) با حضرت حميده مصفاة، كه از اشراف عجم بود، امام رضا (ع) با حضرت تكتم، كه كنيزي از اهالي دورترين نقاط مغرب بود، و امام‌ عسگري (ع) با حضرت نرجس كه رومي بوده‌اند، دليل روايي چنين پيوند‌هايي است. ثالثاً، پيشوايان دين به ازدواجهايي توصيه كرده‌اند كه ويژگي بارز دو طرف آن تفاوت نژادي بوده است.

اسلام همساني در طبقه اجتماعي زوجين را نيز در ازدواج ضروري نمي‌داند. ‌اين امر نيز مستند به شواهد متعددي مي‌باشد. از يكسو، خداوند در قرآن تقوي را ملاك كرامت افراد در نزد خود مي‌داند.  (حجرات: 13) از سوي ديگر، ازدواجهاي اولياي دين با كنيزاني كه با وجود رفعت علمي و معنوي،  از نازلترين موقعيت اجتماعي برخوردار بودند، بيانگر ‌اين مطلب است كه همساني طبقه اجتماعي، عامل بسيار مؤثري در موفقيت ازدواج به شمار نمي‌رود. 

علاقمندان براي مشاهده متن کامل این مقاله می‌توانند به شماره 4 دوفصلنامه «اسلام و پژوهشهاي تربيتي» مراجعه نمایند.