تلخيص مقاله پژوهشي درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسين علیه ‌السلام و سرهاي ديگر شهدا

مقدمه:

يكي از پرسشهايي که درباره وقايع پس از عاشورا مطرح و شايسته مطالعه و بررسي است، فرجام سر مطهر امام حسين (علیه ‌السلام) و ديگر سرهاي شهدا است. این پژوهش به بررسي فرجام سر مطهر امام حسين (علیه‌ السلام) و سرهاي ديگر شهدا و محل دفن آنها، در دو بخش پرداخته است: بخش نخست، به فرجام سر امام (علیه ‌السلام)  و ديدگاههاي مربوط به محل دفن آن مي‌پردازد. در بخش دوم به نقد و بررسي گزارشهاي مربوط به فرجام سرهاي ديگر شهدا پرداخته شده است.

نخست: فرجام سر امام حسين (علیه ‌السلام)

در اينكه سر مطهّر امام حسين (علیه ‌السلام) كجا دفن شده است، منابع تاريخي و حديثي شيعه و سني، گزارشهاي متفاوتي ارائه كرده‎اند تا آنجا كه ده قول در اين باره گفته شده است. اقوال در اين باره، عبارتند از:

1. كربلا:
بسياري از مورخان و انديشمندان شيعي و سني بر اين باورند كه سرِ امام حسين (علیه ‌السلام) به بدن ملحق شده است، از اينرو اين قول، شهرت خاصي دارد. از انديشمندان شيعه كه قائل به چنين قولي شده‎اند، عبارتند از: شيخ صدوق (م 381 ق)، ابن فتال‌ نيشابوري (م ‌508 ‌ق)، سيد مرتضي (م 436 ق)، طبرسي (م 548 ق)، ابن شهر آشوب (م ‌588 ‌ق)، سيد بن‌ طاووس (م ‌664‌ ق) و بعدها به پيروي از او، سيد محمد بن ابي ‎طالب نوشته‌اند: اما سرِ حسين (علیه ‌السلام)، روايت شده كه برگردانده شد و در كربلا با جسد شريفش دفن شد و عمل اصحاب هم طبق همين ديدگاه مورد اشاره بوده است.

مجلسي (م ‌1110 يا 111 ق) يكي از وجوه استحباب زيارت امام حسين (علیه ‌السلام) را در روز اربعين، الحا‌ق سرهاي مقدس شهدا به اجسادشان توسط امام سجاد (علیه ‌السلام) بيان كرده است. اما برخي از مورخّان و انديشمندان اهل ‌سنت، كه به اين ديدگاه قائل شده‌اند، عبارتند از: ابوريحان بيروني، مستوفي هروي، سبط ابن‌ جوزي، قزويني،ُ نوَيْري.

بر اساس گزارشها، قول دفن سر در کربلا، مشهورترين قول در ميان شيعه و نيز اهل ‌سنت ـ بر اساس گفته سبط ابن جوزي ـ است.

2. نجف:
در منابع حديثي شيعه، رواياتي وجود دارد كه حاكي از دفن سر امام حسين (علیه ‌السلام) كنار قبر امير المؤمنين (علیه‌ السلام) است.

3. مدينه:
برخي از مورخان اهل‌ سنت، گزارش كرده‎اند كه وقتي كه يزيد اسرا را رهسپار مدينه كرد، سر امام حسين (علیه ‌السلام) را نزد عمرو بن سعيد بن عاص، كارگزارش در مدينه فرستاد و او آن را كفن كرده و در بقيع نزد قبر مادرش فاطمه (سلام الله علیها) دفن كرد.

4. دمشق:
برخي از گزارشها حاكي از آن است كه سر امام حسين (علیه ‌السلام) در دمشق دفن شده، اما اينكه در كجاي اين شهر دفن شده است، گزارشها متفاوت است.

5. رَقَّه:
اين قول را سبط ابن‌ جوزي به نقل از مقتل عبد الله‌ بن عمرو وراق نقل كرده و افزوده است كه وقتي سر [حسين بن علي (علیه ‌السلام)] را نزد يزيد حاضر كردند، گفت: آنرا به عوض سر عثمان نزد خاندان ابي‎معيط مي‎فرستم. و چون آنان در رقّه ساكن بودند، يزيد سر را نزدشان فرستاد و آنان آنرا در خانه‎اي دفن كردند كه بعدها آنجا جزءِ مسجد جامع شد.

6. کوفه:
سبط ابن ‌جوزي گزارش ديگري آورده است مبني بر آنکه عمرو بن حُرَيْث مخزومي، سر امام (علیه ‌السلام) را از ابن ‌زياد گرفت و پس از شستشو و تميز کردن و کفن کردن آن، در خانه‌اش در کوفه که به «دارالخزّ» شناخته مي‌شد، دفن کرد.

7. عَسْقَلان:

8 . قاهره (مصر):
ياقوت حموي در اين باره نگاشته است: در قاهره، مزاري است که سر حسين بن علي (علیه ‌السلام) در آن قرار دارد ... و آن در پشت کاخ سلطنتي مي‌باشد.

9. مرو:
سمعاني (م‌562‌ق) به نقل از كتاب ‌المراوزة معداني، نگاشته است كه سر حسين بن علي (علیه‌ السلام) در مرو در قصر ساكنان زرتشتي، سمت راستِ (درِ) ورودي، پاي ديوار، دفن شده است.

10. حَرّان:
حمد الله مستوفي بدون ارائه هيچ سندي، يکي از اقوال محل دفن را «حرّان» گفته است، که به هيچ رو نمي‌توان پذيرفت.

جمع بندي، نتيجه‎گيري و بيان نظريه مختار

از بررسي اقوال بيان شده، به اين نتيجه مي‌توان دست يافت كه جز قول اول (قول مشهور علماي شيعه) و قول دوم كه در منابع حديثي شيعه از قول ائمه (علیهم‌ السلام) درباره آن رواياتي وارد شده است، بقيه اقوال، گفته مورخان و انديشمندان اهل سنت است، از اينرو با آنكه برخي از آن اقوال همانند قول سوم و چهارم از قدمت زيادي برخوردارند، اما افزون بر اشكالاتي كه براي اقوال ياد شده بيان شد، چون نه روايتي از معصوم درباره آنها نقل شده است و نه انديشمندان شيعه به آن قائل شده‎اند، نمي‎توان به آنها اعتنا كرد.

اما درباره ديدگاه دوم (دفن سر در نجف) بايد گفت كه اگر چه برخي از روايات، قول به دفن سر امام (علیه‌ السلام)  در کنار (يا پايين) قبر امير المؤمنين (علیه‌ السلام) را تأييد مي‎كند و نيز زيارت امام حسين (علیه‌ السلام) نزد سر امير المؤمنين (علیه ‌السلام)  وارد شده است، با اين وجود، روايات ياد شده در مرئي و منظر علما و فقهاي شيعه بوده است و هيچيك به مضمون آن پاي‎بند نشده ‎و به آن اعتماد نكرده‎اند، زيرا افزون بر آنكه اسناد آنها تمام نبوده و رجال آن معروف و مشهور نيستند، مضمون آنها درباره محل دفنِ سر نيز با يكديگر همخواني ندارد، چنانكه برخي از آنها محل دفن سر را، «ذکوات» (= تپه‎هاي سفيد يا سرخ) و برخي ديگر، «جوف» (يا جُرْف) دانسته‎اند.

همچنين برخي از آنها همانند روايت يونس بن ظَبيان از امام صادق (علیه ‌السلام)، افزون بر آنكه امر عجيب و غريبي را بيان مي‎كند، بر بقاي سر در كنار قبر امير ‎المؤمنين (علیه‌ السلام) دلالت نمي‎كند، بلكه مي‎توان از ظاهر آن چنين استفاده كرد كه پس از دفن، سر به بدن در كربلا ملحق شده است. از اينرو انديشمندان شيعه تنها ديدگاه نخست، يعني «‎الحاق سر به بدن» را پذيرفته و به آن اعتماد كرده‎اند.

بنابراين، اگر چه درباره ديدگاه اول هيچ خبري از امامان معصوم (علیهم‌ السلام) وارد نشده، اما اين ديدگاه در طول قرون متمادي شهرت خاصي داشته و مورد اعتماد و عمل علماي شيعه بوده است. اين امر حاكي از آن است كه ديدگاه ياد شده در قرنهاي اوليه، از مسلّمات اعتقادي و تاريخي شيعه بوده است تا جايي كه در آن زمان ـ بدون توجه به آنكه در آينده اين قول مورد ترديد قرار خواهد گرفت ـ ضرورت دانسته نشده مستند به قول معصوم يا گزارشهاي معتبر تاريخي شود. بر اين اساس، ديدگاه ياد شده قابل اعتنا و پذيرش ا‎ست.

دوم: مدفن و فرجام سرهاي ساير شهد‌ا

اگر چه بر اساس گزارشهاي تاريخي، سرهاي ديگر شهدا نيز از کوفه به شام فرستاده شد، اما درباره مکان دفن آنها، گزارشهاي چندان معتبري در دست نيست و در مجموع سه گزارش و گفته ذيل در اين باره وجود دارد:
1. دفن سرها در جَبّانة‌ كوفه
2. الحاق سرها به بدنها
3. دفن برخي سرها در مقبره باب الصغير شام

نتيجه:

از آنچه نوشته شد، به اين نتيجه مي‎توان رهنمون شد كه اگر چه روايتي از معصومان (علیهم ‌السلام) درباره ديدگاه نخست (الحاق سر به بدن در کربلا) نرسيده است، اما با توجه به شهرت آن در ميان شيعه و سني و اعتماد علماي شيعه بر آن، اين ديدگاه مورد اعتماد و قابل پذيرش است. همچنين اسنادِ معتبر كهن درباره فرجام و محل دفن سرهاي ديگر، وجود ندارد و تنها برخي از سندهاي متأخر، همانند گزارشهاي مستوفي هروي و خواندمير که البته معلوم نيست آنان از چه منبعي نقل کرده‌اند، حاكي از آن است كه سرهاي شهدا به كربلا برده و به بدنها ملحق شده است که اعتبار لازم را ندارد.

صرفنظر از دستاورد اين پژوهش که درصدد تعيين محل دفن سر امام (علیه ‌السلام) است، عشق به امام (علیه ‌السلام) و آرمانهايش در طول تاريخ، هر انسان معتقدي را شيفته آنحضرت ساخته است. بنابراين، چندان مهم نيست سر و بدن مطهر امام حسين (علیه ‌السلام)  کجا دفن شده باشد، بلکه آنچه مهم است آنکه شخصيت والاي امام (علیه ‌السلام)  هميشه در دل همه شيعيان و محبان خود جاي داشته و خواهد داشت.

علاقمندان به مشاهده متن کامل این مقاله می‌توانند به شماره 26 فصلنامه «تاريخ در آينه پژوهش» مراجعه نمایند.