تبيین: مقاله (بررسي تطبيقي عوامل و عناصر تشكيل دهندة برنامة درسي با قرآن كريم) که توسط (مهدي اميري، اکبر پرتابيان ، زهره اميري) نوشته شده و در دوفصل نامه علمی پژوهشی( اسلام و پژوهش های تربیتی) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين،تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

چکيده

اين پژوهش با هدف تبيين و شناخت مفاهيم قرآني متناظر با عوامل و عناصر تشکيل دهندة برنامة درسي، دربارة اهداف، محتوا، روش ها و ارزشيابي تعليم و تربيت در قرآن کريم تدوين يافته است.

مقدمه

برنامة درسي، به محتواي رسمي و غيررسمي، روش و آموزش هاي آشكار و پنهاني اطلاق مي گردد كه به وسيلة آنها، شاگردان يك مدرسه، دانش لازم را به دست آورند، مهارت كسب كنند و گرايش و ارزش ها را در خود تغيير دهند .

قرآن رابطه اي عميق با دو حوزة تعليم و تربيت دارد؛ به گونه‏اي كه مي‏توان گفت زبان قرآن، زبان آموختن، ياد گرفتن و پرورش انسان‏هاست؛ از اينجاست كه خداوند دربارة قرآن مي‏فرمايد: هُدي لِلنَّاسِ (بقره: 185)؛ قرآن براي هدايت و تربيت مردم نازل شده است.

ارتباط قرآن با علم تعليم و تربيت را دست كم به دو صورت مي توان تصوير كرد:

1. بهره بردن علم تربيت و تعليم در مراحل مختلف از قرآن (از مباحث نظري گرفته تا به كارگيري يافته هاي آن در عمل).

2. استفاده از يافته هاي علم تعليم و تربيت در فهم بهتر مباحث تربيتي قرآن و به كارگيري بهتر آن در مرحلة عمل .

مسئلة اساسي در پژوهش حاضر، تبيين و شناخت مفاهيم قرآني متناظر با عوامل و عناصر تشكيل دهندة برنامه درسي است .

يافته هاي پژوهش

نخستين پرسش پژوهش عبارت است از اينكه اهداف تعليم و تربيت در قرآن به چه صورت اند؟

صاحب نظران براي هدف هاي تربيتي در اسلام پنج خط مشي عمده ذكر كرده اند. در خط مشي اول، نقطة آغاز تعيين هدف هاي تربيتي، عبارت از جهان خلقت و آفرينش  می باشد. در خط مشي دوم نقطة شروعِ هدف هاي تربيتي، خود انسان است و بحث بر محور بيان ماهيت و تبيين ابعاد وجودي انسان است. در خط مشي سوم نقطة شروع، فرهنگ اسلامي است و دربارة مشخصات و ويژگي هايي بحث مي شود كه اين فرهنگ را از ديگر فرهنگ ها جدا و متمايز مي سازند. در خط مشي چهارم، آغازگاه تعيين هدف هاي تربيتي، شناخت ملكات و صفاتي است كه بايد در يك انسان مؤمن و مسلمان و يا به اصطلاحِ روز، انسان مكتبي وجود داشته باشند. مهم ترين منبعِ شناخت اين صفات، قرآن كريم و سنت و قول و فعل ائمه و معصومان‰ است. درخط مشي پنجم، نقطة شروع تعيين هدف هاي تربيتي، اساس دعوت اسلام و يا آن دسته از اصول و قواعدي است كه مي توان از آنها به منزلة پيام هاي اسلام نام برد.

هدف هاي تعليم و تربيت در اسلام و قرآن به دو دستة كلي تقسيم مي شوند: اهداف غايي و اهداف مياني (كلي).

جدول شمارة 1. هدف هاي غايي تعليم و تربيت در قرآن

 

جدول شمارة 2. هدف هاي كلي تعليم و تربيت در قرآن

 

دومين پرسش پژوهش عبارت بود از اينكه محتواي تعليم و تربيت و نحوة سازمان دهي و معيارهاي آن در قرآن چگونه است؟

اگرچه قرآن كريم دربارة موضوعات متعدد علمي سخن گفته و حتي مسائل عقلي صرف، در آن آمده است، نمي توان قرآن را به يكي از دانش ها اختصاص داد ، با اين حال تعليم و تربيت انسان چيزي است كه با شأن قرآن همخواني دارد و شايد بتوان مدعي شد كه مهم ترين فلسفة نزول قرآن، پرورش روحي و معنوي افراد بشر است. لذا قرآن كريم مي تواند به منزلة بهترين منبع براي تدوين محتوا در نظر گرفته شود

1. سازمان دهي محتواي برنامة درسي

سازمان دهي محتوا و تجربه هاي تربيتي به معناي قرار دادن هريك از عناصر محتوايي در جايگاه مناسب است؛ به گونه اي كه بهترين شكل دستيابي به هدف هاي تربيتي را آسان سازد.

در رويكرد رفتاري برنامه ريزي درسي نيز سازمان دهي محتوا از مهم ترين مراحل برنامه ريزي درسي است كه در آن، گروه برنامه ريزي درسي با توجه تصميماتي كه در بخش طراحي برنامه درسي گرفته شده به توليد و شكل دهي محتوا و سازمان دهي آن با توجه به فعاليت هاي ياددهي ـ يادگيري مورد نظر مي پردازند. به طور كلي سازمان دهي محتوا، نحوه و چگونگي ارائة محتواي برنامة درسي بر پاية ملاك هاي مشخص شده است.

جدول شمارة 3. اصول سازمان دهي محتواي برنامه درسي و برخي مصداق هاي قرآني

 

1-1. توالي

توالي عبارت است از اينكه تجربه هاي يادگيري تعيين شده با چه نظمي بايد مرتب شوند. در اين زمينه چندين شيوه ازجمله كلي به جزئي (قياسي)، جزئي به كلي (استقرايي)، از عيني به ذهني، بر اساس نظام كرنولوژيكي وقايع، از حال به گذشته و از ساده به مشكل مورد توجه اند. مفهوم توالي كه مرتبط با نحوة چيدمان محتوا و مطالب است، دربرگيرندة اين موارد است:

2-1. استمرار

منظور از تكرار، مداومت عناصر اصلي است؛ براي ايجاد مهارت هاي خاص در فراگيران، بايد زمان لازم براي پرورش آن مهارت و ارائة فرصت هاي كافي به فراگيران در محتوا داده شده باشد.

تكرار از ويژگي هاي محتوايي قرآن كريم است. اين تكرار در قالب داستان، به صورت دستور به پيامبران و خطاب به مردم و در قالب نعمت ها و موارد ديگر ديده مي شود.

3-1. تعادل

در قرآن كريم آيات پرشماري دربارة رعايت تعادل وارد شده است .

لذا آيين تربيتي دين به اعتدال در هر امري فرا مي خواند و مجموعة قوانين و مقررات و آداب ديني به گونه اي است كه مردماني متعادل تربيت شوند؛ از سوي ديگر محتواي برنامة درسي، وسيلة رشد يادگيرنده است و هندسة آن بايد با هندسة فطرت متوازن باشد.

4-1.  وسعت

وسعت، شمول محتواست و بر تفكر و ديگر هدف هاي اساسي تعليم و تربيت مبتني است.

در قرآن كريم موضوعات گوناگوني ازجمله تغذيه و بهداشت جسم و روح ، علوم اجتماعي، اقتصادي، سياسي و مناسبات فرهنگي با ديگر اقوام و ملل، هنرها و فنون، مسائل خانوادگي و... مطرح شده است كه اين تنوع، خود معرف شمول محتوايي اين مصحف شريف است (جدول شمارة 3).

5-1. وحدت و يكپارچگي

وحدت عبارت است از ارتباط افقي تجربيات يادگيري. محتواي برنامة درسي بايد به گونه اي باشد كه برداشت هاي فراگيران در دروس مختلف در جهت تأييد يكديگر باشند؛ يعني ميان مطالب و تجارب، پيوستگي و ارتباط وجود داشته باشد .

خداوند سبحان وحدت و انسجام قرآن كريم را در آياتي، به وحدت و انسجام جهان هستي و آفرينش تشبيه كرده است كه ماهيت و عملكرد آنها در چارچوب نظام هاي اندامواره اي شناخته مي شود؛ آنجا كه مي فرمايد همان گونه كه در جهان آفرينش هيچ ناهماهنگي و فطوري وجود ندارد  قرآن كريم نيز اختلاف و تضاد دروني ندارد (جدول شمارة 3).

سومين پرسش پژوهش عبارت بود از اينكه روش ها و راهبردهاي تربيتي در قرآن چيست؟

روش در اصطلاح كارشناسان امور تربيتي عبارت است از: دستورالعمل هاي جزئي و شيوه هاي رفتاري مبتني بر مباني و اصول تربيتي كه نحوة رفتار معلم و مربي را در اجراي فرايند تربيت معين مي كند .

يكي از ويژگي هاي نظام تربيتي اسلام تنوع روش هاي تربيتي آن است. در مكتب اسلام براي تربيت افراد از روش هاي گوناگوني استفاده مي شود؛ روش هايي همچون تلفيق علم و عمل، روش عقلاني، امر به معروف و نهي از منكر ، جهاد، پاداش و تنبيه، توبه، ذكر مثَل... و نظاير آن شيوه هايي اند كه در قرآن كريم و در زمينة تعليم و تربيت امت ها از آنها نام برده شده است (جدول شمارة 4).

جدول شمارة 4. مصداق هايي از روش هاي تربيت در قرآن

 

با مطالعة آيات الهي روشن مي شود كه طيف گسترده اي از شيوه ها در قرآن به كار رفته است، تا مخاطبان در شرايط گوناگون اقناع شوند و به پيروي از دستورهاي هدايت آفرين و سعادت گزين خود وادار گردند.

اما چهارمين پرسش پژوهش عبارت بود از اينكه ارزشيابي تربيتي در قرآن به چه صورت است؟

آزمايش و ارزشيابي در قرآن كريم با نام هايي همچون ابتلا، فتنه، محاسبه و مراقبه آمده است.  خداوند با صراحت هرچه تمام تر، آزمايش را عنصر تفكيك ناپذير دعوت انبيا مي داند.

دو دسته گزاره در متون اسلامي دربارة ارزشيابي مطرح است:

دستة اول گزاره هايي كه مسئلة ارزشيابي و ضرورت آن را به طور كلي مطرح كرده اند؛ دستة دوم گزاره هايي است كه مسئلة ارزشيابي آموزشي و احياناً چگونگي آن را به صورت ويژه مطرح مي كنند.

جدول شمارة 5. مصداق هايي از ارزشيابي و انواع آن در قرآن

در مفهوم ارزيابي قرآن به دو نوع ارزيابي اشاره مي كند:

اول مقولة خودارزيابي است؛ آنجا كه از مردم مي خواهد از گناهان بپرهيزند و با اعمال شايسته، خود را ارزيابي كنند .

دوم به موضوع ارزيابي از طرف خداوند (ارزيابي بيروني) اشاره مي فرمايد.

دربارة روش هاي ارزشيابي تربيتي مي توان از روش هايي همچون مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاقبه، مجاهده و معاتبه نام برد.

نتيجه گيري

قرآن كريم دربردارندة اصول اعتقادي، دستورهاي اخلاقي، احكام عملي و همچنين راه و رسم رسيدن به مقام ربوبيت از طريق تربيت صحيح قواي مختلف انساني است. لازمة رسيدن به اين مقام، مشخص بودن اهداف، روش ها و شيوه هاي نيل به آن مقام است كه به نظر مي رسد خداوند ضمن توجه به اين مقوله ها، محتواي قرآن را طوري طرح ريزي كرده است كه با بهره گيري از آن بتوان مقصود را برآورده كرد. در نظام تعليم و تربيت قرآن اهداف به دو صورت اهداف غايي، شامل عبادت يا عبوديت، تقوا، هدايت و رشد؛ و اهداف كلي (مياني)، شامل پرورش روح عدالت‏خواهي، استقلال و عزت جامعة اسلامي، دوستي با ملل ديگر، تزكيه و تهذيب يا پرورش شخصيت اخلاقي و برادري، همكاري و تعاون و پرورش روح اجتماعي ترسيم شده است. از لحاظ محتوايي قرآن دربردارندة موضوعات مختلفي همچون علوم طبيعي، بهداشت و تغذيه و به طور كلي مجموعه اي از مفاهيم، اصول، قوانين، روش ها و فعاليت هاست كه با استفاده از معيارهايي همچون توالي، استمرار، تعادل، وسعت و وحدت و روش هاي تربيتيِ تمثيل و شبيه سازي، مشاهده، پرسش، اردوي علمي، الگويي، موعظه و تذكر، استدلال و امثال آن درصدد دستيابي به تربيت روحي (معنوي) و جسمي يا پرورش همه جانبة انسان است. البته انسان در مسير نيل به اين مقاصد، نيازمند خودارزيابي و ارزيابي بيروني از طريق روش هايي همچون ابتلا، فتنه، محاسبه و مراقبه است.