تربيت عبادي كودكان
حسن ملكي/عباسعلي شاملي/مهدي شكراللهي
خلاصه مقاله (تربيت عبادي كودكان)
براساس آيات وروايات،فلسفةوجودي انسان رسيدن به سعادت وقرب الاهي است. بدينمنظور، دين اسلام برنامه‌هاي جامع وكاملي درقالب تربيت ديني دربردارد. يكي از مهم‌ترين ابعاد تربيت ديني در دورةكودكي، تربيت عبادي است.اين نوع تربيت كه شامل پرورش بعد معنوي و ايجاد زمينة ارتباط با خداوند است، بسيار مورد تأكيد پيشوايان دينيميباشد.داوودي تربيت عبادي را: «آموزش عبادات به متربيان ومتعهدكردن آنان به انجام آنها» مي‌داند.
حال اين پرسش مطرح است كه چه كنيم تا فرزندانمان مؤمن، متعهّد و عامل به تعاليم ديني و تكاليف عبادي رشد كنند؟ براي پاسخ به اين پرسش دراينمقاله حول سه محوراساسي بحث مي‌شود:
الف) ضرورت تربيت عباديكودكان در دوران خردسالي؛
ب) ضرورت بيان فلسفة اعمال عبادي در حد درككودكان؛
ج) مسئوليت و محدودة زماني والدين در تعليم و تربيت مسائل ديني و عبادي كودكان.
ضرورت تربيت عبادي كودكان در دوران خردسالي
بر اساس نظر شرع مقدس اسلام، كودكان تا به سن بلوغ نرسند، تكليفي متوجه آنان نيست؛ اما هنگامي كه به سن تكليف مي‌رسند و با مجموعه تكاليف شرعي مواجه مي‌شوند، در صورت نداشتن آشنايي و آمادگي پيشين، پذيرش و انجام تكاليف دينيبراي آنان دشوار ميباشد و چه بسا رغبتي نسبت به اعمال عبادي از خود نشان ندهند. يكي از فلسفه‌هاي تعليم تكاليف عبادي به كودكان در دورة خردسالي اين است كه كودكان بر اثر مداومت، انجام آن اعمال براي آنان ملكه شود، تا در زمان سن تكليف، براي آنان دشوار نباشد.
در اين زمينه امام باقر مي‌فرمايد:
ما اهل بيت، هنگامي كه كودكانمان به پنج سالگي رسيدند دستور مي‌دهيم نماز بخوانند؛ ولي شما از هفت سالگي آنان را به نماز خواندن امر كنيد، و ما در هفت سالگي امر مي‌كنيم به اندازة توانايي‌شان نصف روز و يا بيشتر و يا كمتر روزه بگيرند و دستور مي‌دهيم هنگامي كه تشنگي و گرسنگي بر آنان غالب شد، افطار كنند. اين عمل براي آن است كه به روزه گرفتن عادت كنند. پس شما كودكان خود را در نُه سالگي به اندازة توانايي‌شان امر به روزه گرفتن كنيد و چون تشنگي و گرسنگي بر آنان غالب گرديد، افطار كنند.
از اين روايات بر مي‌آيد كه بايد كودكان را در خردسالي به فراگيري و اقامة نماز و گرفتن روزه تمرين داد تا به تدريج براي آنان عادت و ملكه شود، و هنگام سن تكليف، به خوبي آماده باشند.
ضرورت بيان فلسفه اعمال عبادي درحدّدرك كودكان
عده‌اي معتقدند گاهي والدين با اينكه با اهتمام كاملبه تكاليف و وظايف عبادي مي‌پردازند، در عين حال مواردييافت مي‌شود كه فرزندان اين‌گونه خانواده‌ها نيز در انجام تكاليف ديني و عبادي، دچار تسامح و تساهل مي‌شوند. در اينجا اين پرسش به ذهن مي‌رسد كه علّت آن چيست؟
به جرئت مي‌توان گفت يكي از علل ترك يا استخفاف نماز، بي‌اطلاعي كودكان، نوجوانان و جوانان از فلسفة عبادات است؛ اما اگر انجام اعمال عبادي در دورة اول و دوم كودكيبراساس شناخت صورت گيرد،و با ايجاد بصيرت ديني، رفتار از حالت تقليدي به حالت نگرش همراه با آگاهي عميق تبديل شود، كودك هرگز آن عمل را در مراحل بعدي ترك نخواهد كرد.
محمدرضا باهنر در اين زمينه مي‌نويسد:
جداي از فراگيري اعمال ظاهري نماز، كودك بايد بداند كه در وراي اين اعمال، چه اعتقاد و احساسي نهفته است و چه چيزي موجب مي‌شود كه مسلمانان هر روز پنج‌بار به سويكعبه حركاتي را انجام دهند كه ممكن است در نظر او بي‌معني جلوه كند. اين مقصود را بايد با آموزش‌هاي ساده تأمين كرد. در اين زمينه، مناسب است دربارة مفهوم تشكر و سپاس‌گزاري و كاربرد اين كلمه از دانش‌آموزان سؤال شود كه مثلاً از چه كسي بايد تشكر كرد و آيا شما تا به حال از كسي تشكر كرده‌ايد؟ تا فراگيران تجربه‌هاي خود را بازگو كنند و علل اين سپاسگزاري‌ها را بيان فرمايند.
پس ضروري است ضمن اينكه تكاليف عباديرا به طور ساده و با زبان كودكانهبه كودك انتقال دهيم، متناسب با رشد فكري و ظرفيت درك متربّي، فلسفة اعمال و تعليمات عبادي را نيز براي او بيان كنيم تا بر اساس شناخت و اُنس، به اعمال عبادي روي آورد.
.
مسئوليت و محدودة زماني والدين در تعليم و تربيت مسائل ديني و عبادي كودكان
بعد از بيان اصل ضرورت آموزش‌هاي ديني و عبادي به كودكان، اين پرسش مطرح است كه مسئوليت اين امر خطير به عهده كيست؟
در جواب اين پرسش بايد گفت،
آموزش تعاليم ديني كودكان به اندازه‌اي مورد توجه پيشواي گرامي اسلامبوده است كه اين مسئوليت را به طور مستقيم متوجّه والدين مي‌داند و با صراحت از پدران و مادراني كه به تربيت ديني كودكان خود بي‌توجه هستند، دوري جسته است. نقل شده است كه رسول اكرمبه بعضي از كودكان نظر افكند و فرمود:
واي به فرزندان آخر زمان، از (بي‌‌توجهي و) روش ناپسند پدرانشان! عرض شد يا رسول اللَّه از پدران مشرك آنها؟ فرمودند: نه، بلكه از پدران مسلمان آنان كه هيچ‌يك از واجبات احكام ديني را به فرزندان خود نميآموزند و هرگاه فرزندانشان در صدد تعليم مسائل ديني باشند، آنان را از اينامر باز مي‌دارند و به ناچيزي از امور مادي دربارة آنان قانع هستند (و تنها به اين دل‌خوشند كه فرزندانشان بهرة ناچيزي از دنيا به دستآورند) من از اين قبيل مردم بري و بيزارم و آنان نيز از من بيزارند.
اما وظيفة نهاد آموزش و پرورش، بعد از ورود دانش‌‌‌آموز به مدرسه آغاز مي‌شود؛
بعد از اين دو نهاد، تمامي نهادهاي تعليمي و پرورشي مانند حوزه‌هاي علميه، وزارت ارشاد اسلامي، صدا و سيما و كانون‌هاي فرهنگي، به ويژه مساجد، نقش بسيار مهمي در گسترش و تقويت فرهنگ عبادي در بين كودكان بر عهده دارند.
براي موفقيت در امر تربيت عبادي ضروري است به نكات ذيل، توجه شود:
ـ زمزمه حيات بخش اذان واقامه درگوش چپ وراست نوزاد به منزلة نخستين نغمة معنوي درمسيرزندگي سعادت بخش؛
ـ ايجادعلاقه دركودك به ارتباط قلبي باخدا؛
ـ اجراي دستورالعمل آموزشي كه در روايت امام باقرآمده است؛ازذكرشهادتين تاكيفيت صحيح وضوواقامه نماز؛
ـ حضوركودكان دراماكن مذهبي مانندمسجدوخواندن نمازجماعت؛
ـ استفاده ازشيوه‌هاي تشويقي ومحبت درآموزش‌هاي تكاليف عبادي،بدونامرونهي؛
ـ ايجادفضاسازي معنوي درمنزل ومدرسه به وسيلةتوجه به ارزش‌هاي ديني توسط والدين ومربيان،وجدّي بودن والدين درارزش‌هاي ديني كودكان، به ويژه نمازاول وقت؛
ـ آشناكردندانش‌آموزان باعبادت‌هاي واجب ومستحب، به‌خصوص نمازهاي يوميه وروزه؛
ـ آشناكردن دانش‌آموزان بااحكام وشرايط عباداتمانند: مسايل مربوطبه صحّت وبطلان،اداءوقضاوشرايط مربوط به هرعمل عبادي؛
ـ ارائه و آموزش تكاليف عبادي به كودكان به صورت ملموس و عيني و متناسب با توانايي آنان، با استفاده از روش‌هاي آموزشي ساده و بهره‌گيري از اشعار، داستان و متون آسان در برنامه‌هاي درسي و ترتيب دادن نمايش‌هاي شاد و آموزندة عبادي در مراكز آموزشي؛
ـ ايجاد اُنس و گرايش قلبي در كودكان به انجام تكاليف عبادي از طريق توجه دادن آنان به نعمت‌هاو نيكي و بخشش خداوندبه بندگان، و همچنين آموزش شيوة شكرگزاري مورد نظر خداوند سبحان؛
ـ ايجاد بصيرت و بينش ديني با بيان فلسفه، فوايد و برخي ازآثار اعمال و تكاليف عبادي در حدّ توان فكري كودكان، به صورت ملموس، عيني و منطقي.
ـ طبيعي است كه همةاين مواردمربوط به دورةكودكي نيست واين مسائل بايدبه تدريج ودرمراحل مختلف سني،درطول دورةتحصيلي آموزش داده شوند؛ امادردورةابتدايي بايدتاحدّممكن،دانش‌آموزان راباكيفيت انجام برخي ازعبادات به ويژه نمازوروزه آشناكرد.
براي ديدن اصل مقاله به دو فصلنامه علمي تخصصي اسلام وپژوهشهاي تربيتي شماره(5) مراجعه نماييد
ارسال کردن دیدگاه جدید