مقدمه

هدف بعثت انبياي عظام و نزول قرآن كريم، تربيت انسان و ساخت شخصيت سالم و انساني، با تنظيم رابطة سازنده با خدا، خود، مردم و جهان هستي بوده است. آموزه‌هاي وحياني قرآن كريم و روايات معصومان (ع)، جهت وصول به اين هدف مقدس براي بشر نازل شده است.

بر اساس يافته‌هاي ديني و روان‌شناسي، دو متغير شخصيت سالم و رفتار شايستة مبتني بر ايمان، رابطه‌اي ناگسستني دارند. در اين پژوهش تلاش شده است اين رابطه به صورتي مستدل و مبتني بر آيات و روايات نشان داده شود.

شخصيت در روان‌شناسي معاصر و اسلامي

شناخت «شخصيت» هدف نهايي علم روان‌شناسي قلمداد شده است. شاملو معتقد است: شخصيت «مجموعه‏اي سازمان‌يافته و واحدي متشكل از خصوصيات نسبتاً ثابت و مداوم استكه بر روي هم،يك فرد را از افراد ديگر متمايز مي‏كند.»

شخصيت در نگرش دانشمندان اسلامي، ارتباط مستحكميبا انسان‌شناسي قرآني، كه آدميرا موجودي متشكل از جسم و روح مي‌داند، دارد. علامه مجلسي شخصيت آدمي را مشتمل بر نفس و بدن دانسته و اصالت و هويت او رابه نفس ناطقه كه هر شخص به كلمة «من» از آن تعبير مي‏كند، دانسته است.

برخي نيز با توجه به آية: « قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَي شَاكِلَتِه »(اسراء: 84)، شاكله را معادل مفهوم «شخصيت» در روان‌شناسي مي‌دانند و در تعريف آن مي‌نويسند:

شاكله به مجموعه‌اي از نيات، خلق و خوي، حاجات، طرق و هيئت رواني انسان گفته مي‌شود و معتقد است كه اصلي‌ترين معناي «شاكله»، هيئت و ساخت رواني انسان است و مي‌گويد: «شاكلةانسان عبارت است از:

ساخت و هيئت واحد رواني انسان، كه بر اثر تعامل وراثت، محيط و اختيار شكل گرفته، به گونه‏ايكه محركات محيطي را منطبق با خود تفسيركرده و در مقابل آنها، به شيوه‏اي خاص پاسخ مي‏دهد.»

بسياري از دانشمندان اسلامي، شخصيت را با شاكله مساوي دانسته‌اند

وجه اشتراك تعريف شخصيت در روان‌شناسي معاصر و اسلامي اين است كه در هر دو نظريه، رفتار برآيند شخصيت است، و براين باورند كه افكار، عواطف و ويژگي‌هاي فيزيولوژيكي فرد، در شكل‌گيري رفتار خاص سهيم هستند.

شخصيت سالم در انديشة اسلامي

به عقيدة چاهن، پنج الگوي رفتاري نشان از سلامت روان انسان‌ها دارد: 1. حس مسئوليت‌پذيري، 2. حس اعتماد به خود، 3. هدف‌مداري، 4. ارزش‌هاي شخصي؛ يعني فرد از فلسفه‌اي خاص، مبتني بر اعتقادات، اهداف و باورها برخوردار است كه منجر به سعادت و شادكامي خود يا اطرافيانش مي‌شود و 5. فرديت و يگانگي؛ يعنيخود را متمايز از ديگران مي‌شناسد، به گونه‌اي كه نه همنوايي ناهشيارانه با خواسته‌هاي ديگران دارد و نه توسط ديگران مطرود مي‌شود.

اما معناي سلامت روان و نيازهاي عالي انساني، در انديشة اسلامي، با معناي آن در ساير ساحت‌هاي علمي و فلسفي، مانند اومانيسم بسيار تفاوت دارد؛در اينجا، برخي ويژگي‌هاي شخصيت سالم از منظر دين بيان مي‌شود:

1. هدف‌گرايي
2. باورداشتن به جاودانگي انسان.
3. اعتقاد به دوبعديبودن آدمي.
4. شخصيت سالم، حقيقت‌جو و طالب دانستن است.

5. خودشناسي
6. اختياروآزادي
7. پويايي و خودشكوفايي

9. احساس مسئوليت و رنج بردن از جهالت و گمراهي ديگران
10. بصيرت، صبوري و دعوت به صبر
11. براي حل مشكلات زندگي، از خلاقيت مرموزي برخوردار است

12. به آنچه خداي متعال تقدير كرده، راضي است.
13. محرك او در اعمال، تأييد و تحسين ديگران نيست.او به وظيفه و به رضا و قرب الاهي مي‌انديشد.
14. برخلاف برخي انسان‌ها كه مظاهر ماديِ دنيا چشم و دلشان را پر كرده و جان و دلشان در اسارت مد و مدل است، شخصيت‌هاي سالم، توجهي به آن ندارند؛ زيرا عظمت خداي متعال را درككرده‌اند، تمام دنيا در چشم آنان كوچك است.

15. سرشار از انرژي است و از تنبلي و كسالت بيزار است
16. خشوع در برابر خداوند و تواضع و فروتني در مقابل خدا و مردم

17. به جاي بدگماني، خوشبين(ص: 27) و به جاي منفي‌نگري مثبت‌نگر است.
18. با همگان، به ويژه نزديكانخوش‌رفتار است
19. دارايچشم بينا و گوششنوا و دلي روشن‌بين است.

نماز و شخصيت سالم

بي‌ترديد دين در شكل‌گيري شخصيت جوانان نقشي بنيادي ايفا مي‌كند، و پرسش‌هاي بي‌پاسخ فراواني است كه فقط دين پاسخ‌گوي آن است.
به گواه قرآن كريم و روايات معصومان (ع)، نماز، ثمرة معرفت و نشانة محبت به خداست و نقش اساسي در بهداشت روان و ساخت شخصيت ايمن ايفا مي‌كند.

هرچند عبوديت مصاديق متعدد و مظاهر گوناگوني دارد، اما برجسته‌ترين مصداق عبوديت، نماز است كه رفتارهاي عبادي فراواني را در خود جمع كردهاست. اكنون به برخي آثار بندگي و نماز در ساخت شخصيت سالم اشاره مي‌شود:

1. نماز داروي غفلت و نسيان، برترين مصداق ذكر خدا، واسطة ارتباط معنوي مخلوق با خالق، تمرين بريدن از جهان ماده و پـرواز روح به جانب كمال است.

2. نماز، در صورت جمع شرايط، بازدارندة انسان از فحشا و منكرات است.(عنكبوت:45) به عبارت ديگر، نمازِ همراه با توجه و اخلاص، با رفتارهاي منكر، قابل جمع نيست.

3. نمازِ با توجه، نقشي بنيادي درتغيير رفتار آدمي دارد: ادب در سـخـن، تواضع در رفتار، شرم در نگاه، رعايت نظم و ترتيب، هماهنگي در اعمال، جهت‌دهي به تفكر و تمرين تمركز از پيامدهاي نماز است

4. نماز، مهم‌ترين عامل پاك زيستن و مقاومت در برابر تمايلات سير ناشدني هواي نفس و ارتباط عاشقانه با خداي رحمان است. در مناجات شعبانيه مي‌خوانيم: «خداوندا! تواني در من نيست تا بدان از عصيان و سرپيچي تو روي‌گردان شوم، مگر به هنگامي كه براي محبت خود، بيدار و هوشيارم كرده باشي.»

5. نماز ماية امنيت و آرامش است. قرآن كريم از يك سو، مي‌فرمايد: «نماز را براي ياد من برپا دار.»(طه: 14) و از سوي ديگر، مي‌گويد: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه باشيد! دل‌ها فقط با ياد خدا آرام مي‌گيرد.»(رعد: 27 ـ 29)؛

6. مؤمنان به فرمان الاهي براي عبور از مشكلات و مسائل زندگي، صبورانه و اميدوار، از نماز ياري مي‌جويند. خداي رحمان مي‌فرمايد: «از صبر و نماز ياري بخواهيد، و يقيناً اين كار جز براي فروتنان، گران و دشوار است.»(بقره: 45)

نتيجه‌گيري

از منظر اسلامي، انسانيكه هدف نهايي‌اش قرب الاهي است، و ميان انديشه، گفتار و رفتارش هماهنگي وجود دارد، از سلامت شخصيت برخوردار است. در این بین نقش بندگی به ویژه نماز در سلامت شخصیت بی بدیل است .

توصيه مي‌شود: خانواده‌ها تربيت ديني فرزندان‌شان را جدي گرفته و براي آن وقت اختصاص دهند؛ فرزندان را با مراكز ديني، مانند مساجد، حسينيه‌ها و... آشنا كنند، و آنها را با غذاي حلال تغذيه كنند؛

از گوش دادن به موسيقي‌هاي آلوده و از سستي در انجام فرايض ديني پرهيز نمايند؛ در انتخاب مدرسه و معلم كودك حساس باشند؛ آنان را با هنجارها و ارزشي‌ها و آموزه‌هاي ديني و معارف اهل‌بيت(ع) آشنا سازند،

ايام شهادت و ولادت معصومين را در حضور كودكان گرامي بدارند و به آنان نيز بياموزند؛ از شركت در مهماني‌هاي مختلط پرهيز نمايند؛ فرزندان را به مطالعه تشويق كنند و كتاب‌هاي مفيد و سودمند در اختيار آنان قرار دهند.

برای مشاهده متن کامل مقاله به مجله اسلام و بژوهش های تربیتی شماره 6 مراجعه فرمایید .