تبيین: مقاله (بررسي خوش‌بيني و تبيين جايگاه آن در استحکام خانواده) نوشته منيره شريفي ،اعظم پرچم، مريم‌السادات فاتحي‌زاده،  که درفصل نامه علمی پژوهشی ( روان شناسی و دین) انتشار يافته بود توسط پايگاه اطلاع رساني تبيين، تلخيص و در اختيار خوانندگان قرار داده شده است، كاربران جهت دریافت اصل مقاله مي‌توانند اینجا کلیک کنند.

چکيده
يکي از عواملي که مي‌تواند در استحکام‌بخشي خانواده مؤثر باشد، خوش‌بيني است. اين پژوهش ضمن مرور برخي پژوهش‌هاي روان‌شناسي و مراجعه به منابع اسلامي، به بررسي خوش‌بيني و ابعاد و مؤلفه‌هاي آن پرداخته، نقش آن را در استحکام خانواده تبيين نموده، و متغيرهاي مرتبط با خوش‌بيني در استحکام خانواده را بررسي کرده است.

مقدمه
يکي از مسائل مهم مطرح شده در علم روان‌شناسي، «خوش‌بيني» است. خوش‌بينى و عموماً مثبت‏نگرى، از منظر روان‌شناسى و علوم انساني، بخصوص در اين اواخر، از اهميت زيادى برخوردار بوده است.
خوش‌بيني، يكي از ويژگي‌هاي بارز مثبت شخصيتي است. مسئله خوش‌بيني، در اسلام، به ويژه در قرآن نيز به دفعات متعدد و به شيوه‌هاي گوناگون بيان گرديده و بارها انسان را به خوش‌بيني ترغيب و تشويق نموده است.
دين اسلام همواره با جهان‌بيني توحيدي خود، پيوسته در ارائه بينش خوش‌بينانه به افراد است. در واقع، انسان خوش‌بين از اين جهت به کارها، نتايج آن و آينده اميدوار است که ايمان و اعتماد به خداوند دارد؛ زيرا خداوند در تدبير همه چيز نقش دارد. فرد مسلمان نيز به خداوند خوش‌بين است و باور دارد که او کارها را به نفع بندگان خود مديريت مي‌کند.
به‌طورکلي، يکي از بسترهاي مهم رشد انسان در طول زندگي، خانواده است و ضرورت دارد که اين نهاد مقدس تقويت گردد و در جهت استحکام آن تلاش شود. يکي از مؤلفه‌هاي مهم در تحکيم بنيان خانواده، خوش‌بيني اعضاي آن است. بنابراين، خوش‌بيني همسران نسبت به يكديگر، زمينة آرامش و سازگاري بيشتري را بين آنان فراهم ساخته و بستر رشد و تعالي عضاي خانواده را ايجاد مي‌کند.
خوش‌بيني در روان‌شناسي و اسلام

الف. خوش‌بيني در روان‌شناسي

خوش‌بيني، باور عميق به اين عقيده است كه علي‌رغم مشكلات و سختي‌هاي موجود در زندگي، اوضاع سر و سامان مي‌گيرد. در نتيجه، فرد را از فروغلتيدن در نوميدي، يأس و افسردگي برحذر مي‌دارد. بنابراين در روان‌شناسي، مبناي خوش‌بيني در نحوة تفكر افراد درباره علت‌ها ريشه دارد. اين نحوه تفكر است که منجر به عمل مي‌شود.
ب. خوش‌بيني در اسلام

در آموزه‌هاي اسلامي، بر مفهوم «خوش‌بيني» بسيار تأكيد و توجه شده است. از خوش‌بيني در قرآن و روايات، تعبير به حسن‌ظن شده که به معناي نيک‌انگاري دربارة خداوند، فعل و انفعالات جهان و نيز پندار، گفتار و کردار انسان‌ها است .
يک موحد و مسلمان واقعي و خوش‌بين، لبريز از ايمان و اعتماد به پروردگار است. در لحظاتي که احساس ناتواني مي‌کند، به قدرت بالاتر و عالي‌تر از قدرت خويش اتکا مي‌کند. در دشواري‌ها از خداوندي که منبع بزرگترين نيروهاست، ياري مي‌طلبد. همين موضوع، در تهذيب روح و اخلاق وي اثر عميقي مي‌بخشد.
از نظر قرآن، ياد خداوند تأثير بسزايي در روان آدمي دارد و دل‌ها در پرتو آن آرام مي‌گيرد.

خوش‌بيني در ديدگاه اسلامي شامل شناخت، عاطفه و رفتار است. از‌اين‌رو، مي‌توان خوش‌بيني را چنين تعريف کرد: خوش‌بيني، توجه شناختي و عاطفي مثبت نسبت به خدا، جهان، افراد، خود، افکار، رفتارها و رويدادهاست که فرد بر اساس آن، رويدادها را تفسير مثبت‏ نموده، ‏و انتظار دارد که با تلاش خودش اوضاع بر وفق مراد پيش رفته و نتايج دلخواه به دست آيد.

مؤلفه اول: توجه انتخابي

افراد خوش‌بين به امکانات، فرصت‌ها، توانمندي‌ها، عشق، محبت و به خدا به‌عنوان عالي‌ترين منبع زيبايي‌ها و خوبي‌ها توجه دارند.
يکي از شيوه شايعِ توجه دادن در قرآن، يادآوري و توجه به نعمت‌ها و زيبايي‌هاي خلقت است.
فردي که به امور مثبت و واقعيت‌ها توجه دارد، تنها با چشم ديده نمي‏بيند، بلکه واقعيت‌ها را با چشم دل مي‏بيند. تنها در اين صورت، ابزارهاي ادراکي فرد به درستي کار مي‏کند و از آنها بهره مي‏برد.

مؤلفه دوم: تفسير منطقي

انسان به وسيله تفسيرهاي خود، مي‌تواند موقعيت‌هاي ناخوشايند را کنترل و مديريت کند. کنترل موقعيت‌ها، در دست کسي است که کنترل تفسيرها و ارزيابي‌هاي خود را در دست داشته باشد. به همين دليل، در متون ديني، تأکيد بسياري بر تفسير و ارزيابي صحيح از موقعيت‌ها شده است.
نکته ديگر در ديدگاه دين، هماهنگي تفسيرها با واقعيت‌هاست.

خوش‌بيني در خانواده

اسلام به‌عنوان مکتبي انسان‏ساز، بيشترين توجه را به والايي خانواده دارد. از‌اين‌رو، اين نهاد مقدس را کانون تربيت مي‏شمرد؛ نيک‌بختي و بدبختي جامعه انساني را نيز به صلاح و فساد اين بنا وابسته مي‏داند. هدف از تشکيل خانواده را تأمين نيازهاي عاطفي و معنوي انسان، از جمله دستيابي به آرامش برمي‏شمارد.

يکي از عوامل مهمي که در خوشبختي و سعادت خانواده نقش اساسي دارد، خوش‌بيني افراد خانواده نسبت به يکديگر است. در تشکيل خانواده و زندگي مشترک، مهم اين است که زن و شوهر نسبت به هم چه ديدي دارند.

ارزيابي مثبت از همسر، موجب خوش‌بيني مي‌شود و حالتي از اطمينان و اعتماد را به وجود مي‌آورد و موجب جذب و استحکام پيوند مي‌شود. بدين‌سان، انسان احساس آرامش مي‌کند و از رابطه خود لذت مي‌برد.

ارزيابي منفي، موجب ترديد و بدبيني، سپس موجب احساس ناامني مي‌شود. ذهن را از تصورات بد پر مي‌کند. بدين‌سان، انسان را انديشناک و فضاي روابط را تيره و تار مي‌کند و موجب دوري افراد از يکديگر مي‌شود.
دقت در زندگي حضرت فاطمه( سلام الله علیها) نيز نشان مي‌دهد که اوج اعتماد و خوش‌بيني بين آن حضرت و اعضاي خانواده، بسيار برجسته است.
به‌‌طورکلي، اعضاي خانوادة خوش‌بين، افرادي حمايت‌گر هستند. روابط مسالمت‌آميزي با يکديگر برقرار مي‌کنند، ويژگي‌هاي مثبت همديگر را مي‌بينند و خطاهاي آنها را مي‌بخشند و به دنبال برطرف كردن مشکلات ساير اعضاء و تلاش در جهت شکوفاشدن استعدادهاي آنها مي‌باشند. بررسي در آيات و سور قرآني نشان مي‌دهد که در قرآن کريم، از دو نوع خانواده سخن به ميان آمده است: نوع اول، خانواده متعالي (متکامل)، و نوع دوم خانواده غيرمتعالي مي‌باشند.

خانواده متعالي

«خانواده متعالي» خانواده‌اي است که روابط بين اعضاي آن، بر اساس انديشه توحيدي بنا نهاده شده باشد. خانواده متعالي، خانواده‌اي است که زن و شوهر و در پي آنان فرزندان، داراي نگاه مثبت باشند، احساس آرامش کنند؛ و در آن نيازهايشان برآورده شود.
با توجه به اين آيات، روشن مي‌شود که يکي از مهم‌ترين بايسته‌هاي اخلاقي خانواده متعالي، سکوت علي‌رغم توان انتقام و برخورد کريمانه در برابر اقدامات غيراخلاقي اعضاي خانواده است.

خانواده‌هاي غيرمتعالي

در مقابل خانواده‌هاي متعالي، برخي از خانواده‌ها، يگانگي پروردگار و ملزومات آن را در اعتقاد، اخلاق و يا رفتار خانواده اصل قرار نداده و با ديدي منفي نسبت به وقايع، ديگران و خدا مي‌نگرند.
نگاهي به خانواده‌هاي غيرمتعالي بيان شده در قرآن، بيانگر اين است که همراهي خانواده‌ها در گناه نيز موجب خذلان و عذاب الهي مي‌گردد.
متغيرهاي مرتبط با خوش‌بيني:
الف. خوش‌بيني و رضايت از زندگي
يکي از عوامل مهم در درون خانواده، رضايت از زندگي است که مي‌تواند به استحکام خانواده کمک زيادي نموده .
پژوهش‌ها نشان مي‌دهد که خوش‌بيني در ازدواج، به ميزان بالايي با تعامل‌هاي مثبت رابطه دارد و رضامندي بلندمدت را پيش‌بيني مي‌کند ، زوجين بدبين عملاً رويدادهاي منفي رابطه را به ياد مي‌آورند. در‌حالي‌كه زوجين خوش‌بين، مايلند كه داوطلبانه رويدادهاي مثبت رابطه را به ياد بياورند.
در ديدگاه اسلامي، رضا، به معناي ترک اعتراض و ناخشنودي نسبت به مقدرات و قضاي الهي در قلب و زبان است. صاحب چنين مقامي، پيوسته در لذت، سرور و راحتي به سر مي‌برد . علت اين سرور و افزايش تحمل در برابر سختي‌ها، اين است که فرد داراي مقام رضا، مقدرات الهي را حتمي مي‌داند.
همسراني مي‌توانند به رضايتمندي از زندگي خانوادگي برسند که از توانمندي‌ لازم براي واکنش مثبت به موقعيت‌ها برخوردار باشند و به اين حقيقت ديني ايمان داشته باشند که «عَسىَ أَن تَكْرَهُواْ شَيًْا وَ هُوَ خَيرٌْ لَّكُمْ وَ عَسىَ أَن تُحِبُّوا شَيًْا وَ هُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنتُمْ لَا تَعْلَمُون» (بقره: 216).

ب. خوش‌بيني و سلامت رواني

براي دستيابي به آرامش و سلامت رواني، ضروري است که فرد احساس كند همواره کسي را دارد که بتواند در مواقع لزوم و با اطمينان خاطر، بدون ترس از طرد شدن از او کمک بگيرد و مورد حمايتش قرار گيرد.
تحقيقات مختلف نشان داد که خوش‌بيني با سلامت رواني افراد در ارتباط است. يکي از اهداف اسلام، ياري رساندن به انسان براي برخورداري از روح و روان سالم است تا بتواند با توسل به بهترين راه‌هاي ممکن، به آرامش برسد.
از نظر قرآن، يکي از مهم‌ترين عواملي که زمينه‌هاي ايجاد تنش‌هاي رواني را در انسان ايجاد کرده، موجب برهم خوردن تعادل رواني و آرامش در انسان مي‌شود، عدم ارتباط با خداوند است.
بنابراين، مي‌توان گفت: انسان در مسير حرکت خود در زندگي، اگر بر مبناي جهان‌بيني اسلامي و ايمان به خدا و ياد او حرکت کند، از معيار سلامت روان و فکر برخوردار است و به ميزاني که از اين مسير فاصله داشته باشد؛ از سلامت رواني دور مي‌باشد. زيرا انسان به صورت فطري خداجوست و فردي که بر خلاف گرايش‌هاي فطري عمل کند، از لحاظ رواني دچار چالش مي‌شود.

ج. خوش‌بيني و سلامت جسماني

خوش‌بيني و به‌طوركلي، باورهاي مثبت بر بيماري‌ها و سلامت جسماني و رواني انسان تأثير زيادي مي‌گذارد. از سوي ديگر، تحقيقات مختلف نشان داده است که سبک زندگي، به ويژه تغذيه تأثير مهمي در خوش‌بيني دارد. انسان در پيوندهاي گوناگون خود، خدامحور است و در اين زندگي و بندگي، به بدن سالم نياز دارد. بهره‌مندي همه جانبه او از سلامتي، اساس فعاليت‌هاي وي در زندگي مادي و معنوي است.
خانواده پايه‌گذار بخش مهمي از سرنوشت انسان است و در تعيين سبک و خط‌مشي زندگي آينده، اخلاق، سلامت و عملکرد فرد در آينده نقش بزرگي بر عهده دارد. بنابراين، لازم است همسران در حفظ سلامت جسماني خود و فرزندانشان کوشش نمايند. لذا در اين راستا، بايد به سبک زندگي سالم، تغذيه مناسب و فعاليت‌هاي ورزشي توجه نموده و با دوري از حرامخواري و پرخوري، نقش خود را در سلامت و تکوين شخصيت افراد خانواده ايفا نمايند؛ زيرا عدم سلامت جسماني هر يک از اعضا، مي‌تواند منجر به عدم کارکرد مطلوب آنها در نقش خود و گاهي تشنج در خانواده شود و زمينه‌هاي تزلزل خانواده را فراهم آورد.

نتيجه‌گيري

خوش‌بيني به‌عنوان يكي از ويژگي‌هاي بارز مثبت شخصيتي، نقشي اساسي در زندگي انسان دارد.
از ديدگاه اسلامي، خوش‌بيني و بدبيني، دو نوع نگاه متفاوت به جهان هستي، زندگي و رويدادهاي مربوط به آن است و در دو بعد کلي از هم متمايز مي‌شوند، نکته مهم اينجا است که دين در تفسيرها بر واقع‌گرايي تأكيد دارد، تا تأثيري پايدار داشته باشند.
ازآنجايي‌که اسلام براي سعادت خانواده اهميت زيادي قائل است، تفکر موحدانه و خوش‌بينانه را در روابط بين زوجين و والدين و فرزندان به نحو ويژه در نظر گرفته است و به آن سفارش مي‌کند.
اگر اعضاي خانواده خوش‌بين باشند، خانواده مستحکم و پايداري خواهند داشت؛ همچنين، خوش‌بيني سبب ايجاد محبت بين افراد خانواده مي‌گردد. از سوي ديگر، از ‌آن ‌جهت که سلامت رواني و جسماني افراد خوش‌بين بيشتر است، از استحکام خانوادگي بيشتري برخوردارند.